Ný saga - 01.01.1987, Side 62

Frelsisþrá í sjálfstæðisbaráttu
íslendinga
Hófst sjálfstæðisbaráttan sem andsvar við frjáls-
lyndum hugmyndum úr Evrópu?
Hver var kveikjan að
‘sjálfstæðisbaráttu
íslendingaá 19. öldPAðhvaða
markmiðum stefndu forystu-
menn þessarar hreyfingar í
þjóðfélagsmálum? 1 4. hefti
Tímarits Máls og menningar
1986 leitast Guðmundur Hálf-
dánarson sagnfræðingur við
að svara þessum og ámóta
spurningum, en svör hans eru
öðruvísi en við heyrum oftast
um þessi mál.
Saga íslensku sjálfstæðis-
baráttunnar er að áliti Guð-
mundar orðin hálfgerð helgi-
saga, sem samræmist veru-
leikanum illa í mörgum grein-
um. Hún er eitthvað á þá leið
að fram kom hópur íslenskra
gáfumanna, sem við náms-
dvöl erlendis hreifst af þeirri
frelsisöldu er fór um Evrópu-
lönd rétt fyrir og um miðja
síðustu öld. Þeir sáu alþýðu
manna rísa upp og „brjóta af
sér kúgunarfjötra einvalds-
stjórna undir merkjum frjáls-
hyggju og þjóðernisstefnu."
Þessi nýja stjórnmálahreyf-
ing bar meðal annars fram
kröfur um frelsi einstaklings-
ins til athafna og að markað-
urinn yrði settur í öndvegi við
ráðstöfun auðmagns, auð-
linda og vinnuafls. Þegar
íslensku stúdentarnir komu
heim tóku þeir að boða þessar
kenningar og almenningur
tók undir boðskapinn: frelsis-
barátta íslendinga var hafin.
Þessa sögutúlkun telur
Guðmundur Hálfdánarson í
hæsta máta villandi. Flestir
þingmenn hins nýendurreista
Alþingis og bændur yfirleitt
voru lítt snortnir af evrópskri
frjálshyggju. Guðmundur
heldur því fram að lífsskynj-
un og hugmyndaheimur
íslenskrabændaummiðja 19.
öld hafi verið svo ólíkur
frjálshyggjunni að þeir hafi
ekki haft neinar forsendur til
að ganga þess konar hug-
myndum á hönd. Til vitnis
leiðir Guðmundur viðhorf
alþingismanna til takmörk-
unar öreigagiftinga, en slíkar
tillögur bar oft á góma um
miðbik aldarinnar. Sú skoðun
náði meirihlutafylgi á Alþingi
1859 að það bæri að takmarka
giftingar fátæklinga, vegna
þess að samfélaginu stafaði
hætta af þeim; þær hefðu í för
með sér óæskilegar barneign-
ir og aukin sveitarþyngsli.
Háleitum hugmyndum um
einstaklingsfrelsi var ekki
fyrir að fara hjá þingmönnum
um þetta leyti. „Frelsi var að
þeirra mati ekki skýlaus rétt-
ur sérhvers manns heldur
gjöf samfélagsins til þeirra
sem með það kunnu að fara."
Frjálslyndrar stefnu var
frekar að vænta úr annarri
átt. „Ef satt skal segja, þá
virðist stjórnin og fulltrúar
hennar hafa verið það afl á
þingi sem einna harðast barð-
ist fyrir auknu frjálslyndi á
Islandi um og eftir miðja 19.
öld." Máli sínu til stuðnings
nefnir Guðmundur afstöðu
konungsfulltrúa á Alþingi og
viðleitni dönsku stjórnarinn-
ar til að auka atvinnufrelsi á
7. áratug aldarinnar. Framá-
menn sjálfstæðisbaráttunnar
kærðu sig kollótta um frjáls-
lynda efnahagsstefnu og ein-
staklingsfrelsi, en þjóðfrelsi
vildu þeir, sem losaði lands-
menn undan yfirráðum Dana.
Sjálfstjórnina virðast þeir
síður en svo hafa ætlað að
nota til að umbylta hinu hefð-
bundna samfélagi, heldur til
hins gagnstæða: að styrkja
landbúnaðarsamfélagið gegn
efnahagslegri frjálshyggju,
sem tók að skjóta rótum í
þjóðfélaginu fyrir tilstuðlan
dönsku stjórnarinnar. „Þess
vegna má spyrja hvort upphaf
baráttunnar fyrir íslensku
þjóðfrelsi megi ekki rekja til
þeirrar viðleitni Islendinga
að verjast frjálslyndri stefnu
dönsku stjórnarinnar."
Þessi túlkun Guðmundar
Hálfdánarsonar er nýstárleg
og vafalaust umdeild. Þess
vegna hefur Ný saga fengið
tvo sagnfræðinga til að segja
álit sitt á henni, en það eru
þeir Gunnar Karlsson próf-
essor í sögu og Guðmundur
Jónsson menntaskóla-
kennari.
i
\
60