Teningur - 01.05.1987, Page 30

Paul Ricoeur
Heimsmenning og þjóðmenning
Vandinn, sem hér er vakið máls á, er
hinn sami hvort sem í hlut eiga iðnvædd-
ar þjóðir með rótgróinni stjóm eða þró-
unarlönd sem nýlega hafa hlotið sjálf-
stæði. Vandinn er þessi:
Mannkynið sem heild stendur á þrösk-
uldi einnar heimsmenningar. Þetta þýðir
hvort tveggja í senn, gífurlegar framfarir
fyrir alla og ægilegt átak til varðveislu
menningararfsins og aðlögunar hans að
þessari nýju skipan. Við finnum öll -
mismikið og á ólíka vegu - fyrir spenn-
unni sem ríkir á milli þessarar óhjá-
kvæmilegu framvindu og framfara ann-
ars vegar og kröfunnar um að vemda arf-
leifð okkar hins vegar. Ég vil strax taka
fram, að hugleiðingar mínar eru ekki
sprottnar af andúð á alþjóðlegri nútíma-
menningu; vandinn sprettur einmitt af
hinu, að á okkur hvíla tvær gagnstæðar
skyldur sem báðar eru jafn knýjandi.
I
Hver em einkenni þessarar heims-
menningar ? Sumir hafa í fljótræði ein-
kennt hana sem tæknimenningu. En
tæknin er ekki grundvallaratriðið né ræð-
ur hún úrslitum. Uppsprettan að viðgangi
tækninnar er sjálfur andi vísindanna.
Hann situr í öndveginu og sameinar
mannkynið á mjög óhlutstæðu og alger-
lega hugsuðu sviði, og á þeim gmndvelli
gefur hann menningunni hin alþjóðlegu
einkenni.
Hafa verður hugfast að þótt vísindin séu
grísk að uppruna og síðan evrópsk með
þeim Galíleó, Descartes, Newton og
fleirum, þá stafar geta þeirra til að sam-
eina mannkynið ekki af hinum gríska eða
evrópska uppruna þeirra, heldur af því að
þau eru sameign allra manna. Þau leiða í
ljós eins konar mögulega einingu sem
ákvarðar alla aðra þætti þessarar
menningar. Þegar Pascal skrifar að „líta
megi á mannkynið allt sem einn mann er
lærir og rifjar upp án afláts“, þá merkir
það einungis að hver sem er geti komist
að sömu niðurstöðu í rúmfræði eða vís-
indalegu tilraunastarfi, svo fremi hann
hafi á valdi sínu rétta þekkingu. Þess
vegna er það algerlega óhlutstæð og
hugsuð eining mannkynsins, sem leiðir
af sér allar aðrar ásjónur nútímamenning-
ar.
í annað sæti setjum við vitaskuld þróun
tækninnar. Skilja má þróun hennar sem
endumýjun hefðbundinna verkfæra út frá
niðurstöðum vísindanna og hagnýtingu
þeirra. Þessi verkfæri tilheyra frumstæð-
um menningararfi mannkynsins og lúta
sjálf mjög sterku tregðulögmáli. Séu þau
látin óáreitt, hættir þeim til að festast í
sama farinu. Þau umbreytast ekki af
sjálfsdáðum, heldur fyrir áhrif vísinda-
legrar þekkingar. Það er hugsunin sem
umbyltir verkfærunum og breytir þeim í
vélar. Hér er komið að annarri uppsprettu
alhygðarinnar. Maðurinn þróast í náttúr-
unni sem tilbúin vera, þ.e.a.s. vera sem
skapar öll tengsl sín við náttúruna með
verkfærum sem vísindaleg þekking um-
byltir í sífellu. Hann ereins konar alþjóð-
leg uppfinning. í þessum skilningi má
segja að tæknin eigi sér ekki heldur
föðurland, ef við lítum á hana sem endur-
nýjun hefðbundinna verkfæra með hag-
nýtum vísindum. Jafnvel þótt hægt sé að
eigna einhverri þjóð eða menningu upp-
götvun ritlistarinnar, prentlistarinnar,
eða gufuvélarinnar o.s.frv., þá tilheyrir
hver uppfinning í raun öllu mannkyninu.
Fyrr eða síðar skapar hún öllum aðstæður
sem ekki verður breytt; útbreiðslu hennar
má tefja, en ekki hindra með öllu. Þannig
stöndum við frammi fyrir raunverulegri
alhygð mannsins: um leið og uppgötvun
líturdagsins ljós íeinhverjum heimshluta
getur hún í sjálfu sér borist urn allar
jarðir. Hver tæknibylting bætist við aðra
og þess vegna lenda þær ekki í menning-
arlegri einangrun. Og segja má að til sé
ein alheimstækni, þótt tafir séu á henni í
einhverjum hlutum heimsins. Þegar
þjóðlegar eða þjóðernissinnaðar bylting-
ar færa þjóð í átt til nútímatækni, færa
þær hana af þessum sökum jafnframt í átt
til ákveðinnarheimsmenningar. Ogjafn-
vel þótt - og við komum brátt að því -
markmiðið sé þjóðlegt eða þjóðernislegt,
þá horfir það samt sem áður til aukinna
samskipta, ef það er þáttur í iðnvæðingu;
því að hún hefur í för með sér að þjóðir
taka þátt í sameiginlegri tæknimenningu
heimsins. Það er vegna þessarar út-
breiðslu að okkur er í dag kleift að vita af
öllum heiminum og - ef svo má taka til
orða - hafa næma tilfinningu fyrir hnatt-
lögun jarðarinnar.
Á þriðja bekk þessarar heimsmenningar
set ég það sem ég leyfi mér að kalla tilvist
lögbundinna stjómmála. Að sjálfsögðu
vanmet ég ekki hin ýmsu og ólíku stjórn-
kerfi, en segja má að mitt í fjölbreytileik
þeirra mótist ein mannleg reynsla og
jafnvel ein stjórnmálatækni. Að því leyti
sem ríki nútímans em ríki, eru þau sjáan-
lega byggð upp á sama hátt. Fyrsti heim-
spekingurinn sem hugleiddi þessa tegund
28