Teningur - 01.05.1987, Page 34

forgangsflokki sem hélt uppi grískri
menningu.
Ef verkfæri eru því aðeins tekin í notkun
að gildismat eigi sér stað, þá vaknar
spumingin um það hvar þessa innistæðu
gildanna er að finna. Ég hygg að hennar
verði að leita á mörgum mismunandi
stigum. Þegar ég talaði um skapandi
kjarna hér að framan, þá var það með til-
vísun til þess fyrirbæris, með tilvísun til
þessara fjölmörgu laga sem taka við
hvert af öðm og komast verður í gegnum
ef ná á til kjamans. Á yfirborðinu kemur
gildismat þjóðar fram í umgengnisvenj-
um og hversdagslegu siðferði. En þetta
er ekki hið skapandi fyrirbæri; í siðum
býr tregða á sama hátt og í fmmstæðum
verkfæmm; þjóð viðheldur uppruna sín-
um með hefðum sínum. Á dýpra stigi
koma þessi verðmæti í ljós í hefðbundn-
um stofnunum. En þessar stofnanir
endurspegla einungis hugsun, vilja og
tilfinningar hóps manna á ákveðnum
tíma sögunnar. Þær em ætíð óhlutstæð
tákn sem nauðsynlegt er að ráða í. Mér
virðist, að ef sótst er eftir því að ná til
menningarkjamans, þá verði að grafa sér
leið til þeirra ímynda og tákna sem eru
dýmst fjöregg þjóðar. Ég nota hér hug-
tökin ímyndir og tákn eins og þau em
notuð í sálgreiningunni; þannig koma
þau ekki í ljós við beina lýsingu og í
þessu tilliti mega samúðartilfinning og
hjartaþel ekki villa mönnum sýn; það
þarf að koma til eiginleg ráðning, kerfis-
bundin túlkun. Þau fyrirbæri sem má
nálgast beint og lýsa milliliðalaust, em
eins og sjúkdómseinkenni eða draumur
sem þarf að greina. Með sama hætti verð-
um við að vera reiðubúin að fylgja rann-
sókn okkar eftir til hinna stöðugu ímynda
og varanlegu drauma, sem em menning-
arinnstæða þjóðarinnar og næra ósjálf-
ráða dóma hennar og einföldustu við-
brögð gagnvart því sem að höndum ber.
ímyndir og tákn em uppistaða þess sem
kalla mætti vökudraum þjóðfélagshóps í
sögunni. Og það er í þessa vem sem ég
tala um siðferðilegan-goðsagnalegan
kjama sem myndar menningarauð þjóð-
arinnar. Einhverjum gæti því dottið í hug
að ráðgátan um margbreytni mannanna
sé fólgin í gerð þessarar undirvitundar
eða ómeðvitundar. En það sem í rauninni
er einkennilegt, er að menningarhefðirn-
ar em margar, en ekki aðeins ein. Sú ein-
falda staðreynd að til eru ólík tungumál
setur strax stórt strik í reikninginn og
virðist benda til að svo langt aftur sem
sagan hermirmegi finna sögulegarheild-
ir sem bæði em samkvæmar og afmark-
aðar, skipulegar menningarheildir. Svo
virðist að menn hafi ætíð verið innbyrðis
ólíkir og er mismunur tungumálanna
ljósasti vottur þessa frumstæða ósam-
ræmis. Og þetta vekur furðu: Að
mennimir eru ekki steyptir í eitt menn-
ingarmót, heldur hafa þeir „storknað“ í
samkvæmum, afmörkuðum, sögulegum
heildum: menningarhefðunum. Aðstæð-
ur manna eru með þeim hætti, að ólík
menning er möguleg. Maðurinn býr við
þau skilyrði að hann getur glatað uppruna
sínum.
En þetta lag ímynda og tákna er samt ekki
frumlegasta sköpunarfyrirbærið; það er
einungis ysta lag þess.
Öfugt við verkfærasafnið sem hleðst
upp, myndar setlag og varðveitist, þá
heldur menningarhefð aðeins lífí ef hún
endurskapar sig í sífeilu. Þetta er óræð-
asta gátan, þar sem eingöngu er unnt að
koma auga á tímaþáttinn sem er andstæð-
ur uppsöfnun verkfæranna. Hér hefur
mannkynið tvær leiðir til að fara í gegn-
um tímann: Siðmenningin elur af sér
ákveðinn skilning á tíma, þar sem söfnun
og framfarir Iiggja til grundvallar, en
menningarþroskun þjóðar hvílir aftur á
móti á tryggð og sköpun; menning líður
undir lok ef hún er ekki lengur endumýj-
uð og endursköpuð. Nauðsynlegt er að
fram komi rithöfundur, hugsuður, vitr-
ingur eða trúarleiðtogi, til að hefja menn-
ingu til vegs á ný og til að leggja í þá
áhættu og tvísýnu að breyta henni. Sköp-
un verður ekki skilgreind; hún lýtur ekki
áætlun eða ákvörðun flokks eða ríkis. Ef
við tökum listamanninn sem dæmi um
menningarsköpun, þá nær hann að túlka
þjóð sína einungis ef hann hefur ekki
ákveðna áætlun um það og enginn skipar
honum að gera það. Því að ef einhver
gæti gefið honum forskriftina, myndi
það merkja að það sem hann hygðist
skapa, hefði þegar verið sagt á máli
hversdagsins, stjómmálanna og tækn-
innar: sköpun hans yrði fölsk. Við vitum
það aðeins eftir á hvort listamaðurinn
hefur í raun komist í snertingu við þá
kviku grunnímynda sem skapað hafa
þjóðmenningu hans; þegar ný sköpun
hefur litið dagsins ljós þá vitum við jafn-
framt í hvaða átt þjóðarmenning lista-
mannsins stefndi. Og við getum þeim
mun síður sagt fyrir um hana, með því að
öll mikil listræn sköpun hefst með ein-
hverju hneyksli; fyrst verður að uppræta
hina fölsku ímynd sem þjóð eða stjóm-
kerfi gera sér um sjálf sig. Hneykslisregl-
an svarar lögmálinu um hina „fölsku
meðvitund". Hneyksli ernauðsyn. Þjóð-
ir hafa ætíð tilhneigingu til að skapa sér
hliðholla ímynd eða ímynd sem fellur í
kramið. í stað þess að falla slétt og fellt
inn í samfélag sitt, þá samlagast lista-
maðurinn því aðeins þjóð sinni þegar þessi
sýndarmennska hefur verið upprætt; í
einstæðingsskap sínum, þeirri andstöðu
og skilningsleysi sem hann mætir, getur
það gerst, að listamaðurinn komi fram
með eitthvað sem hneykslar fólk í fyrstu
og ruglar, en verður löngu síðar haldið á
loft sem sannri tjáningu þjóðar hans.
Þannig er hið raunalega lögmál menning-
arsköpunar, lögmál sem er beinlínis
andstætt einfaldri uppsöfnun verkfær-
anna sem eru uppistaða siðmenningar. 1
Þá vaknar önnur spurning: Hver eru skil-
yrði þess að menningarsköpun þjóðar fái
viðgengist ? Þetta er mikilvæg spuming,
sem vaknar vegna þróunar alþjóðlegrar
siðmenningar í vísindum, tækni, lögum
og hagfræði. Að vísu er rétt að allar
32