Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2009, Qupperneq 91

VETURLIÐI G. ÓSKARSSON
Um sögnina blífa,
vöxt hennar og viðgang í íslensku
i- Inngangur
Arið 1540 kom út í Hróarskeldu íslensk þýðing Nýja testamentisins.1
Þýðandinn Oddur Gottskálksson var fæddur á íslandi um 1495, íslenskur
1 móðurætt en alinn upp í Noregi frá sex ára aldri og er óvíst hvort hann
kom til íslands aftur fýrr en hann var kominn vel á fertugsaldur, 1534.
Hann menntaðist í Danmörku og Þýskalandi og þar áður sennilega í dóm-
skólanum í Björgvin. Sú norræna tunga sem hann ólst upp við var að
mestu leyti norska og munu sum framandleg einkenni á þýðingu hans vera
til marks um það.2 Meðal annars notar hann allríkulega sögnina blífa sem
fram að því hafði lítið tíðkast í íslensku, en hún var tekin upp í norrænu
meginlandsmálin úr lágþýsku á 14. öld. Dæmi um sögnina í þýðingu Odds
nálgast 140. Ýmislegt bendir til að sögnin hafi átt lakari möguleika á að
totfesta sig í íslensku en í nágrannamálunum í því hlutverki og merkingu
sem hún fékk þar. En svo mörg dæmi í svo áhrifaríku og víðlesnu riti sem
Nýja testamentinu gerðu sitt til að festa orðið í sessi og ein af ástæðum
þess að sögnin blífa hefur tórt þrátt fyrir allt fram á okkar daga er vafalaust
notkun hennar í texta Odds sem lifði áfram í biblíum næstu þriggja alda.
Hæmum um sögnina fækkar eigi að síður jafnt og þétt, nánast með hverri
utgáfu Nýja testamentisins og Biblíunnar, þar til hinum síðustu er eytt
fyrir útgáfuna 1841.
I því sem fer hér á eftir verður leitast við að varpa ljósi á sögu þessa orðs
1 islensku og örlög þess. í 2. kafla verður greint frá uppruna sagnarinnar
blífa og elstu dæmum um hana í íslensku og sögu hennar fram að Nýja-
testamentisþýðingu Odds Gottskálkssonar. 3. kafli er meginkafli þessarar
ritgerðar og fjallar hann um sögnina í texta Odds og örlög hennar í Nýja
1 Eg þakka ritstjórum og yfirlesurum íslensks máls vandaðar athugasemdir sem ég hef
reynt að taka mið af eftir því sem kostur var.
Um Odd og ævi hans hefur margt verið ritað. Hér er stuðst við Pál Eggert Ólason
r922:29i-305 og Vilborgu Auði ísleifsdóttur 1997:148—151; 2005, sem seinast hefur fjall-
að um efnið. Um málið á þýðingu Odds sjá helst Jón Helgason 1929:5-6, 201-203.
Islenskt mál31 (2009), 89 -124. © 2009 íslenska málfr<x.ðifélagið, ReykjavíL