Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2009, Side 171

u-kljóðvarp: Regla eða val málnotanda? 169
(4) baklæg gerð #mað-r#
K-hljóðvarp —
K-innskot #mað-ur#
yfirborðsgerð maður
#svart-r#
— [reglan hefur engin áhrif]
#svart-ur#
svartur
Þegar kemur að spurningunni um það hvers vegna orð eins og kaktus og
Bakkus taki ekki a~ö víxlum (þ.e. verði *köktus og *Bökkus) skýrir Eiríkur
það þannig að orðhlutinn -us sé ekki sérstakt myndan enda haldist það í
öllum föllum orðsins, sé sem sagt hvorki hluti af viðskeyti né beygingar-
endingu. Samkvæmt þessu veldur /u/ ekki hljóðvarpi á /a/ ef það tilheyr-
ir sama morfemi og það. Það /u/ sem fram kemur í seinna atkvæði orða á
borð við kaktus og Bakkus veldur því ekki w-hljóðvarpi.3
Eiríkur telur að þegar /a/ verður /ö/ í þgf. orða eins og löndum sé það
dæmi um virkt «-hljóðvarp í málinu. /u/ í seinna atkvæði orðsins verkar á
/a/ í fyrra atkvæðinu og breytir því í /ö/. Þegar hins vegar er litið á nf.
sama orðs og skoðuð eintala og fleirtala verður annað uppi á teningnum,
þ-e. land — lönd. Þar telur Eiríkur að víxlin séu beygingarlega skilyrt þar
sem ekkert í umhverfinu geti skýrt breytinguna frá /a/ til /ö/.
Eiríkur telur að K-hljóðvarp sé virk hljóðkerfisregla í málinu, þ.e. að
þegar /u/ stendur í eftirfarandi atkvæði breyti það /a/ í /ö/. Rök hans eru
einkum þessi: í íslensku nútímamáli stendur /a/ yfirleitt ekki í næsta
atkvæði á undan /u/ innan orðs (með einstaka undantekningum þó, eins
og þegar er rakið). Ef /a/ er í grunnformi orðs kemur yfirleitt /ö/ (stund-
um /u/ ef atkvæðið er áherslulaust) í stað þess ef (áherslulaust) /u/ er í
næsta atkvæði á eftir og þetta er ekki bundið við tiltekin orð heldur á þetta
við fjölmargar beygingarmyndir nafnorða, lýsingarorða og sagna. Dæmi
eins og þgf. kk. bamum (af bar með greini) og sagnmyndir á borð við haltu
skýrir hann þannig að mörk nafnorðs og greinis í fýrra tilvikinu og mörk
sagnorðs og (leifa) persónufornafns í því síðara gildi sem orðaskil og u-
hljóðvarpið verki því ekki í þessum tilvikum.
Kristján Árnason (1985, 2005) hallast fremur að því að þau a~ö-víx 1
sem hér um ræðir séu einhvers konar hljóðskipti. En hér er auðvitað margs
að gæta. Sé hugtakið hljóðvarp skoðað verður ljóst að mikill munur er á
virkni /’-hljóðvarps og K-hljóðvarps. Tökuorð og nýyrði taka yfirleitt u-
hljóðvarpi en miklu síður /’-hljóðvarpi eins og bent var á hér að framan.
Kristján orðar þetta ágætlega (2005:288) þegar hann segir að ljóst sé að
3 Þessi hugmynd Eiríks er í samræmi við ákveðna kenningu um eðli og virkni
hljóðkerfisreglna, ættaða frá Kiparsky (1973), eins og hann bendir á (sbr. líka umræðu hjá
Kristjáni Árnasyni 2005:83), en ástæðulaust er að rekja hana nánar hér.