Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2009, Blaðsíða 241

Ritdómar
239
höfundur sé tiltölulega hógvær þegar hún réttlætir þá nálgun sem hér er mælt með
og segir (bls. 98) „að þótt til sé allgóður þekkingargrunnur í íslenskri málfræði
gætu rannsóknir á talmáli bætt talsverðu við þá þekkingu og varpað nýju ljósi á
notkun og virkni tiltekinna eininga málsins." Og nokkru neðar á síðunni segir:
„Þá gæti einhverjum þótt áhugavert að komast að því hvernig tiltekin setn-
ingafræðileg form eru notuð í eðlilegu samtali." Hér er talað eins og flest sé vitað
sem vita þarf um tungumálið en að rannsóknir á talmáli og samtölum geti hugsan-
lega varpað nýju ljósi á eitt og annað sem hin formalistísku vísindi hafa komið á
tiltölulega hreint. Hér mætti spyrja hvort ekki sé verið að snúa hlutunum á hvolf
og að eggið sé farið að kenna hænunni.
Margir myndu vilja segja sem svo að talmálið (hinir töluðu textar) séu frum-
heimildin um form tungumálsins en ritmálið og dæmi sem málfræðingar hafa sett
á blað sé afleidd mynd þess. Vissulega eru ritaðir textar „mál“ (í þeim íslenska
skilningi sem minnst var á hér að framan) og form sem þar eru viðhöfð verðug
rannsóknarefni, en þegar farið er að líta á ritmálið eða hin snyrtilega matreiddu
málform, sem málfræðingar velta fyrir sér, sem frumheimild um mannlega tungu
er kannski einum of langt gengið. Frummyndir „setninga" sem standa á blaði
hljóta að vera segðir sem vísað er til í töluðu máli (þ.e. töluðum ,,texta“). Það er því
engin átsæða til þess að biðjast afsökunar á því að skoða talað mál og raunveruleg
samtöl. Og það hlýtur að teljast mikil framför í málfræði að komast af þeirri
blaðhugsun sem oft vill setja svip á málfræði (og eru þá undirgreinar eins og hljóð-
fræði og hljóðkerfisfræði ekki undanskildar!). Hitt er það, eins og segir í máltæk-
inu: verba volant — scripta manent, orðið flýgur en bókstafurinn blífur.
Forgengileiki eðlilegs talaðs máls hefur gert mönnum erfitt íyrir að rannsaka það
í ró akademísks umhverfis. Með nýrri tækni hafa þó opnast leiðir til þessa og
meðal annars segir hér frá íslenska talmálsbankanum ISTAL sem geymir mikið
magn af eðlilegu tali. Og rannsóknir sem byggja á raunverulegri málnotkun fara í
vöxt, sbr. t.d. nýlega doktorsritgerð Helgu Hilmisdóttur (2007) sem rannsakar
smáyrðin nú og núna með aðferðum samtalsgreiningar.
í þessum bókarhluta eru tekin dæmi sem sýna hinn „hráa“ raunveruleika sam-
tala sem ekki hefur verið ritstýrt þannig að þau verði birtanleg á bók. Og þar sést
að margt i samtölunum er þess eðlis að það myndi aldrei komast í gegnum síu rit-
málsformanna. Hér er ekki bara um að ræða orðmyndir og orðasambönd sem yfir-
leitt komast ekki á blað heldur eru hrynþættir og tónfall, sem skipta miklu máli í
venjulegum boðskiptum, afar ófullkomlega tjáð í venjulegu riti. I þessum bókar-
hluta er lauslega lýst aðferðum við greiningu samtalanna og fjallað um ýmsa þætti
þeirra. Ekki er þar bara hugað að málformunum því einnig segir frá mikilvægi þess
að huga að þátttakendum í samtölunum en oft eru menn í misjafnri stöðu (sjúkl-
ingur, læknir, karlmaður, kona, yfirmaður undirmaður o.s.frv.). Enn eitt umhugs-
unarefni í þessu sambandi er uppbygging samtalanna og einingar. Einnig eru
munnlegar frásagnir verðug rannsóknarefni. Allt er þetta hin fróðlegasta lesning
og tímabært að vekja athygli á raunveruleika samtalanna og talaðs máls yfirleitt.