Ritmennt - 01.01.1997, Blaðsíða 77

RITMENNT
ANNÁLAR OG HEIMILDIR UM SVARTA DAUÐA
og sennilega 1650-52. Líklegt er að Sigurður
Jónsson hafi haft afskrift af henni eða hluta
hennar með sér vestur í Vatnsfjörð árið
1652/53.52 Hafa ber í huga að Sigurður er
heimilismaður hjá Jóni Arasyni þegar hann
gerir afskriftina, þ.e. á árunum 1652-55.
Jóni Arasyni var eklci kunnugt um þær upp-
lýsingar sem lcoma fram í annálagreinunum
þegar N.N. gerir sína afslcrift né heldur þeg-
ar hann gerir sitt upplcast eins og lcemur
fram í handritinu Lbs 347 4to. Hann bætir
þeirn við þegar hann hefur fengið ný gögn í
lrendur.
Nú segir Arni Magnússon að Annála
harmonían sé að mestu bein afslcrift af Nýja
annál eftir 1394 og slcal það elclci rengt. Er
því ljóst að ruglingur með ártöl, slcortur á
rölclegu samhengi og tölurnar um fjölda
lærðra manna sem lifðu af pláguna hefur
orðið til í afslcrift af Annála harmoníunni.
Hér slcal talið lílclegt að Sigurður Jónsson
hafi lraft með sér minnispunlcta frá Slcál-
lrolti vestur í Vatnsfjörð en þessar upplýs-
ingar gætu einnig hafa borist séra Jóni með
öðrum lrætti. Það lrreytir þó engu unr þá
staðreynd að annálagreinarnar eiga ættir að
relcja til Nýja annáls. Ljósasta dænrið unr
tengsl þessara handrita er að Einar Herjólfs-
son og Áli (Óli) Svarthöfðason eru þar nafn-
greindir en livergi annars staðar. Annála-
greinarnar eru sem minnispunktar senr
þttrft hefur að prjóna við enda gerði Sigurð-
ur Jónsson það þegar hann afritaði annál
liúsbónda síns.
í annálagreinunum lcoma elclci fram nein-
ar nýjar upplýsingar um gang sóttarinnar
eða mannfall sem hægt er að treysta á. Þeg-
ar annálar og fornbréf eru borin saman má
fá nolclcuð heillega mynd af gangi sóttarinn-
ar en tölur um fjölda látinna teljast vart
marlctælcar og er allsendis ófært að áætla
mannfall, lrvort lieldur það er meðal leilcra
eða lærðra, eins og gert hefur verið.53
Að öllu samanlögðu er niðurstaðan sú að
heimildagildi annálagreinanna er elclcert
umfram það sem er í öðrmn annálum og
Jrær eru einungis til þess fallnar að valda
ruglingi.
Lokaorð
Svarti dauði barst til landsins síðla sumars
1402 og hefur lagst á landsmenn með milcl-
um þunga árið 1403 en sóttin hefur fjarað
út þá um veturinn.54 Gangur sóttarinnar
hefur að öllum lílcindum verið með svipuð-
um hætti og þelclct er frá öðrum Evrópu-
löndum. Hún berst fyrst til verslunarstaða,
út frá þeirn til lrelstu þéttbýlisstaða og síð-
an út í dreifbýlið. Mannfall í plágunni lrefur
verið áætlað almennt unr 25-45% en ein-
stalca staðir sluppu alveg unr tínra eða til
langfranra og aðrir trrðu harðar úti. Ástæðu-
laust er að ætla að nrannfall hafi orðið nreira
á íslandi en senr þessu nenrur enda engin
dæmi þess að lreil sanrfélög lrafi orðið fyrir
52 Sjá nánar formála Hannesar Þorsteinssonar fyrir
nefndum annálum um tímasetningu o.fl.
53 Gunnar Karlsson og Helgi Skúli Kjartansson: Plág-
urnar miklu á Islandi, bls. 16.
54 Venjulega hefur verið talið að sóttin hafi fjarað út á
páslcum 1404 eins og segir í annálagreinunum tólf
við árið 1405 en útgefendur hafa breytt í 1404. Nýi
annáll nefnir árið 1403 „manndauðaár hið mikla"
og við árið 1404 segir „manndauðavetur hinn síð-
ari". Samlcvæmt fornbréfum er talað um „plágu-
veturinn", þ.e. 1402-1403, og „manndauðahaustið
seinnara", sbr. Islenzkt fornbréfasafn III, bls. 683,
739.
73