Vera - 01.12.1998, Blaðsíða 54

gengni ríkisvaldsins við að koma á fót
kapitalísku markaðshagkerfi. Lýðræðislegt
þegnasamfélag er nátengt pólitískri sið-
menningu hverrar þjóðar, sem erfist og
mótast frá einni kynslóð til þeirrar næstu. (
Ijósi þess að þjóðir austurevrópskra landa
bjuggu við alræðisstjórnir kommúnísku rík-
isflokkanna í fjörutíu ár, væri nánast barna-
legt að ætla að andspyrna afmarkaðra hópa
á umbrotatímanum geti verið eina stoð
þegnasamfélagsins. Mótmæla- og mann-
réttindahreyfingarnar voru aðeins fyrsti
vísirinn að gagnrýnu samfélagi utan stofn-
ana ríkisvaldsins. Nú þegar stór hluti leið-
toga andófshópanna situr á ráðherrastólum
er brýnt að beina sjónum að þeim sem eftir
sátu - þjóðinni sjálfri.
[ heimildum um kynjasamskipti í Austur-
Evrópu er því oft haldið fram að með til-
komu lýðræðislegs þegnasamfélags muni
pólitísk mismunun kynjanna, sem bæld var
niður á tímum ríkissósíalismans, verða auð-
sýnilegri og því einfaldara að ráðast að rót-
um vandans. í kjölfar stjórnarfarsbreyting-
anna urðu lífsskilyrði kvenna önnur. Aðrir
mikilvægir þjóðfélagslegir þættir sem áhrif
hafa á samskipti kynjanna tóku einnig
breytingum. Kynjaskiptur vinnumarkaður
og pólitískur ójöfnuður kynjanna öðlaðist til
að mynda nýja merkingu því kommúnismi
og lýðræði bjóða upp á ólíka samfélagsgerð
og mismunandi möguleika til pólitískra at-
hafna. Fyrir konur þýða breyttir stjórnar-
hættir ný útilokunarferli og nýjar mótsagnir.
í dag standa þær andspænis lýðræðislegu
stjórnkerfi, sem formlega virðir þær sem
fullgilda þegna en hindrar um leið þátttöku
þeirra í stjórnmálum og valdastöðum.
Þegar munur ólíkra stjórnkerfa er skoð-
aður með hliðsjón af stöðu kvenna beinist
athyglin að félagslegum og pólitískum rétt-
indum þegnanna. Hugtökin borgari, borg-
araréttindi og hugsjónin um formlegt jafn-
rétti þegnanna eru sömuleiðis rannsóknar-
efni femínískra fræðikvenna sem skrifað
hafa um stjórnarfarsbreytingarnar í Austur-
Evórpu.
Kynjasamskipti og lýðræöislegt
þegnasamfélag
Hér á eftir mun ég skoða hugmyndafræði-
legan bakgrunn hugtaksins „þegnasamfé-
lag“ með hliðsjón af femínískri gagnrýni.
Femínískar fræðikonur hafa haldið því fram
að lýðræðislegt þegnasamfélag móti þann
pólitíska mismun kynjanna sem kynjaskipt-
ing nútíma þjóðfélaga grundvallast á. Sam-
kvæmt kenningum þeirra er myndun lýð-
ræðislegs þegnasamfélags engu að síður
nauðsynleg til að undirbúa jarðveginn fyrir
þróun pólitískrar sjálfsmyndar kvenna sem
er forsenda réttindabaráttu þeirra sem
hagsmunahóps.
Þegnasamfélag er í raun samnefnari fyr-
ir hugtakið borgarasamfélag sem í hug-
myndasögunni má rekja aftur til svokallaðra
samfélagssáttmálaheimspekinga (Hobbes,
Locke, Rousseau). Samkvæmt hugmynda-
fræðinni sem hugtakið sprettur úr á þegna-
samfélagið að vernda réttindi einstaklings-
ins gagnvart stjórnvöldum. Á þann hátt sér
borgarinn náttúrulegum réttindum sínum og
öryggi eigna sinna borgið. Sáttmáli samfé-
lagsins (social contract) hlýtur pólitíska lög-
mætingu með því að frjálsir einstaklingar
skipta á náttúrulegu frelsi sínu gegn borg-
aralegu frelsi sem ríkisvaldið tryggir þeim.
Samfélagssáttmálinn er gerður með sam-
komulagi á milli frjálsra og jafnhárra ein-
•staklinga og þannig er gerð grein fyrir lög-
gildingu nútímaríkisvalds. En með þessu
voru allir þeir sem ekki gátu talist frjálsir
borgarar, þar á meðal konur, útilokaðir frá
þeim rétti að vera fullgildir viðsemjendur.
Með tilliti til hugtaka á borð við mann-
réttindi og jafnrétti hafa femínistar og
kvennahreyfingar ætíð bent á þá kyn-
bundnu aðgreiningu sem samfélög okkar
byggja á. í gagnrýni þeirra á samfélagssátt-
málann er leitast við að ráðast að rótum
feðraveldis sem nútíma þjóðfélög hvíla á.
Kennismiðir samfélagssáttmálans héldu því
fram að konur væru frá náttúrunnar hendi
óæðri karlmanninum og gætu þess vegna
ekki talist jafn réttháir borgarar. Hjónbandið
var því túlkað sem náttúruleg stofnun en
borgarinn sem pólitísk. Þessa mótsögn
kalla femínistar „sexual contract“ eða sátt-
mála kynjanna. Hún mótar vestræna hug-
myndafræði því þó svo að hún hafi tekið á
sig ólíkar myndir í gegnum aldirnar hefur
aðgreiningin sem af hlaust aldrei horfið að
fullu og er enn efniviður klassískra lýð-
ræðiskenninga.
Carol Pateman og aðrir femínískir
stjórnmálafræðingar hafa lengi efast um
þær kennisetningar klassískra og frjáls-
lyndra lýðræðiskenninga að stjórnmál séu
eingöngu svið hagsmunabaráttu einstak-
linga. Femínistar gagnrýna þar með fyrr-
nefndar kenningar fyrir að taka ekki mið af
félagslegum hreyfingum og jaðarhópum þar
sem konum gefst tækifæri til að mynda
pólitískan vettvang um baráttumál sín. En
þróun pólitískrar sjálfsmyndar kvenna
grundvallast einmitt á réttindabaráttu þeirra
sem hagsmunahóps.
Peggy Watson segir bága stöðu kvenna
í kommúnisma ekki nauðsynlega vera af-
leiðingu þess að gagnrýnið þegnasamfélag
hafi ekki verið til staðar. Vanmáttur fólksins
gagnvart ríkisvaldinu var ekki kynbundinn
heldur algildur. Konur sem og flestir karl-
menn höfðu engin pólitísk áhrif á gang
þjóðfélagsmála. Karlar voru betur settir en
konur á vinnumarkaði og í menntageiranum
en forréttindi þeirra nýttust ekki á vettvangi
stjórnmála vegna undirokunar einræðisríkj-
anna. Sömuleiðis áttu þegnarnir ekki að
finna fyrir félagslegum mun sín á milli þar
sem hugmyndir um sósíalisma fela i sér
kröfuna um stéttlaust samfélag. Með til-
komu lýðræðislegs þegnasamfélags verða
þættir eins og stéttaskipting og pólitísk
mismunun fyrst sýnilegir, en samkeppni og
útilokunarferli á milli þegnanna eru einkenni
sem varla þekktust í ríkissósíalisma. Póli-
tískur mismunur kynjanna, sem einkennist
af þjóðfélagslegri aðgreiningu kynhlutverka,
verður og sýnilegur með tilkomu lýðræðis-
legra stjórnarhátta.
Lýðræði fyrir alla; konur og karla ?
Eins og fram kom í grein minni í síðasta
tölublaði Veru hafa hvers kyns kvenfrelsis-
hreyfingar átt erfitt uppdráttar eftir stjórnar-
farsbreytingarnar í Miðaustur-Evrópu. Kon-
urnar sem börðust í mannréttindahreyfing-
unum hurfu af sjónarsviði stjórnmála eða
eftirlétu karlkyns starfbræðrum sínum
myndun nýrra valdakjarna. Eins hafa sam-
anburðarrannsóknir á stöðu kvenna á tím-
um þróunar til lýðræðis hvarvetna í heimin-
um leitt í Ijós að með tilkomu lýðræðislegra
stjórnarhátta eru konur gerðar að pólitísk-
um minnihlutahóp. Lýðræðislegir stjórnar-
hættir tryggja ekki sjálfkrafa sömu réttindi
fyrir alla þjóðfélagsþegna. í hugmyndafræð-
inni sem og í raunveruleikanum eru máttar-
stólpar lýðræðis, borgari og þegnasamfé-
lag, kynbundin fyrirbæri þ.e. karlkyns. Að-
greining eftir kynjum er ein af grundvallar
aðgreiningum lýðræðislegra samfélaga.
Konur búa við pólitíska mismunun á grun-
velli kynferðis síns sem kemur í veg fyrir
réttlátt jafnvægi í kynjasamskiptum. Við-
fangsefni femínista og vestrænna kvenfrels-
ishreyfinga hefur verið að benda á pólitíska
mismunun kvenna og þá félagslegu erfið-
Hjónbandið var því túlkað sem náttúruleg stofnun en borgarinn sem
pólitísk. Þessa mótsögn kalla femínistar „sexual contract“ eða sátt-
mála kynjanna.
54