Freyr - 01.02.2001, Blaðsíða 39

Mjólkurskólinn
á Hvanneyri og Hvítárvöllum
- hundrað ára minning, fyrri hluti
Tilefni þessarar greinar er
að nú er ein öld liðin síðan
hófst sú fræðslustarfsemi
er seinna varð flestum
kunnust sem Mjólkurskólinn á
Hvítárvöllum. Greinin er að mestu
erindi sem ég flutti í Landbúnaðar-
Bjarni
Guðmundsson,
Landbúnaðar-
háskólanum
á Hvanneyri
háskólanum á Hvanneyri 1. nóv-
ember sl. til þess að minnast tíma-
mótanna. Fyrir löngu fékk ég
áhuga á sögu þessa skóla - bæði
sem íbúi í Andakílshreppi en ekki
síður vegna þess að móðuramma
mín, Guðmunda María Guðmunds-
dóttir, var nemandi í Mjólkurskól-
anum. Því varð skólinn snemma á
ævi minni partur af sagnaarfi fjöl-
skyldunnar. Henni tileinkaði ég er-
indið en líka Tómási Helgasyni frá
Hnífsdal sem rétt óþreytandi hefur
verið við að færa mér heimildir og
upplýsingar um viðfangsefnið og
skyld málefni. Loks nefni ég dr.
Önnu Sigurðardóttur, stofnanda og
fyrsta forstöðumann Kvennasögu-
safnsins í Reykjavík. Veturinn
1987 heimsótti ég hana á Hjarðar-
haga 26, þar sem safnið þá stóð í
stofunni hennar, í leit að heimildum
um Mjólkurskólann. Hún tók mér
afar ljúfmannlega, reiddi fram öll
líkleg gögn og aðstoðaði mig af lif-
andi áhuga. Síðar sendi hún mér
viðbótarefni sem kom sér vel.
En nú hefst greinin.
1. Aðdragandinn
- umhverfið
Það var á Marteinsmessu -11.
nóvember 1899. Hann gekk á með
skúrum úr hvassri en fremur hlýrri
vestanátt í Kaupmannahöfn. Krist-
ján konungur níundi hélt til em-
bættisverka sinna á Amalíuborg
þótt laugardagur væri. Skrifarar
konungs biðu með ýmis skjöl sem
afgreiða þurfti svo að stjómsýsla
sér hag í að leggja málinu lið. Fjár-
munir til smjörverðlauna vom einn
þáttur þeirrar liðveislu. Ferskur
blær fór um margar sveitir. Síðar
mátti sjá að í búnaðarsögunni urðu
nokkur kaflaskil.
ríkisins gengi sinn eðlilega gang. Á
einu þeirra, komnu utan af Islandi,
vom óstaðfest lög um verðlaun fyr-
ir útflutt smjör er Alþingi hafði
samþykkt þá um sumarið. Sjálfsagt
hefur Kristján konungur litið yfir
lögin áður en hann setti nafn sitt og
innsigli undir þau. Fyrsta laga-
greinin var á þessa leið:
„Rjett til verðlauna úr landssjóði
á hver sá maður eða jjelag, er
flytur út í einu lagi tii sölu erlendis
300 pund eða meir af íslenzku
smjöri, og selur þar fyrir verð, er
nemur meiru en 75 aurum fyrir
danskt pund... “*
Lögin skyldu öðlast gildi 1.
janúar 1900. Ný öld var að ganga í
garð. Ekki aðeins í tímatali heldur
einnig á ýmsum sviðum þjóðlífs-
ins.
Lögin um smjörverðlaun voru
tákn um breytingu sem síðar átti
eftir að verða nefnd „einhver merk-
asti viðburðurinn í verslun lands-
ins“. Islendingar hófu smjörgerð í
nýjum stfl að hætti nágrannaþjóða
og hösluðu sér völl á kröfuhörðum
erlendum matvælamarkaði. Alda-
grónum vinnubrögðum var breytt.
Dagleg búverk vom iðnvædd og
nýir framleiðsluhættir teknir upp.
Starfsmenntun í mjólkurvinnslu
var komið á legg svo að tryggja
mætti vömvöndun og hagkvæmni
framleiðslunnar. Landsfeður sáu
Heimshræringar í landbúnaði
Á nítjándu öld urðu róttækar
breytingar á landbúnaði Vestur-
landa. Framfarir í tækni, ekki síst á
sviði samgangna og búvömfram-
leiðslu, breyttu atvinnuháttum
þjóðanna. Lönd sem höfðu hagstæð
ræktunarskilyrði frá náttúrunnar
hendi, eins og Norður-Ameríka og
Rússland, tóku að bjóða ódýra
komvöru. Það rýrði mjög sam-
keppnisstöðu hefðbundins búskap-
ar í Vestur-Evrópu, ekki hvað síst í
Bretlandi. Þar var iðnaðurinn hins
vegar kominn allvel á legg. Hann
naut breytinganna því að honum
bættist vinnuafl úr sveitunum. Það
styrkti þéttbýlið og þar varð til einn
mikilvægasti matvörumarkaður
heimsins um þær mundir. Ná-
grannalöndin nýttu sér hann. Þann-
ig opnaðist íslendingum til dæmis
um hríð kjötmarkaður á Bretlands-
eyjum.
Danskur landbúnaður varð einn-
ig hart úti er kom úr Vesturheimi
flæddi austur yfir. Með dugnaði og
kunnáttu snem bændur þróuninni
sér í hag; lögðu meiri áherslu en
áður á framleiðslu búfjárafurða,
svo sem smjörs, flesks og eggja
fyrir hinn breska markað og gerð-
ust eiginlega matvælaverksmiðja
hans. Danir hagnýttu sér m.a. hið
ódýra kom í fóðrun búfjárins og
lögðu áherslu á rannsóknir á því
sviði er höfðu ekki síst hagkvæmni
fóðrunarinnar að markmiði. Naut-
* Tilvísunum til heimilda er sleppt hér en þœr eru tiltœkar hjá höfundi.
FréíYR 1/2001 - 35