Freyr - 01.02.2001, Side 41

áleit hann það hina mestu nauðsyn
fyrir búmenn á Islandi og búkon-
ur, að læra meðferð á mjólkinni, og
einkum tilbúning á smjöri og ost-
um, því þar undir er kominn allur
sá ábati, sem menn hafa af góðu
búi... Þegar Jón Sigurðsson skrif-
aði þetta voru liðlega 80 ár liðin
síðan Olavíus skrifaði Fáeinar
Skiringar greinir um Smiör og
Ostabúnad á Islandi. Þær má telja
upphaf skipulegrar fræðslu um
mjólkurvinnslu hérlendis - auk
þess að vera eitt fyrsta rit sinnar
tegundar á Norðurlandamálum.
Hugmynd Olavíusar var að smjörið
gæti orðið útflutningsvara.
A síðasta fjórðungi 19. aldar
veitti Landshöfðingi í samráði við
amtsráðin nokkrum stúlkum styrk
til mjólkurfræðináms, stúlkum
sem síðan leiðbeindu um mjólkur-
meðferð. Tómás Helgason hefur
haft upp á nöfnum 13 stúlkna sem
héldu til mjólkurfræðináms í Dan-
mörku. Þótti reynsla vera góð af
þessu starfi en hallærið 1881-1887
mun hafa dregið úr því að fram-
faraviðleitninni yxi nægur fiskur
um hrygg.
Sveinn búfræð-
ingur Sveinsson var
líka áhugasamur
um eflingu mjólk-
urvinnslu. Taldi
hann góða mögu-
leika á smjörút-
flutningi ef menn
minnkuðu eigin
smjörneyslu og
lærðu góða meðferð
mjólkurvöru. Að
lokinni fyrstu ferð
sinni um Suðuramt-
ið skrifaði hann
m.a. „... að osta-
gjörð kunni menn
yfirhöfuð nœsta lít-
ið, og að kœla mjólk
í vatni sje óþekkt og
óreynt hjer á landi
og vœri því nauð-
synlegt, að reyna þá
aðferð við sauða-
mjólk vora... “
Mjólkin á bæjunum
A bæjunum var rjóminn unnin úr
mjólkinni, bæði kúamjólk og
sauðamjólk. Mesta magnið var því
bundið fráfærutímanum. Dæmi
voru um allt að 100 ær í kvíum. Á
Stóra-Kroppi voru til að mynda 50-
60 ær í kvíum. Var það tveggja
stúlkna verk að annast um mjaltir
og rjómavinnsluna með hjálp hús-
freyju. Á árunum 1903-1904 var
þar hætt „að renna trogum, sem
kallað var“ og tekið að nota skil-
vindur við mjólkurvinnslu á bæjun-
um. Gömlu aðferðinni lýsti Þor-
steinn Kristleifsson frá Gullbera-
stöðum svo:
....„Fyrst eftir að e'g man til, þá
var mjólkin sett í trog og byttur, og
þá oft höfð í útihúsum á sumrin,
þegar engar skepnur voru inni. A
Stóra-Kroppi var hjallur og þar
var mjólkin sett í trog og byttur og
látin standa þar. Hún þurfti að
standa að minnsta kosti dœgui:
Þegar rjóminn var allur kominn of-
an á var farið að renna. A byttun-
um var tappi niður við botn, og
þegar farið var að renna byttunum
þá var tappinn tekinn úr og undan-
rennan hossaði sérfyrst niður. Svo
þurfti að setja tappann í um leið og
rjóminn var orðinn nokkurn veginn
einráður í byttunni. En þegar rennt
var úr trogum var lófum settur við
eitt homið og látið hallast undan,
svo kom allur rjóminn í lófann.
- Það var óhemju vinna að þvo
þessi ílát; það var eins gott að hafa
góða lœki nœrri, enda var það stór-
galli á heimilum, efekki var bœjar-
lœkur nœrri“....
Mjaltimar voru kvenmannsverk.
Á þessum árum þótti það
„...hálfgerð hneisa fyrir stráka að
lœra að mjólka.... og óvirðing til
dœmis að beygja sig undir kú “, svo
notuð séu orð Þorsteins Kristleifs-
sonar.
Það var svo um miðjan síðasta
áratug 19. aldarinnar að búverk
þessi tóku að breytast. Mjólkur-
vinnsluvélar fóru að berast til
landsins, svo sem strokkvélar og
skilvindur. Fram undir þetta höfðu
þær verið stórar og dýrar og því að-
eins við hæfi getumeiri búa. Nú
voru þær einnig fáanlegar hand-
knúnar og á verði sem fleiri réðu
við. Fyrstu skilvindumar voru flutt-
Á tveimur síðustu áratugum 19. aldar mótuðu Danir mjólkuriðnað sinn: tæknivædd bú rekin á
grundvelli samvinnufélaga. Hjedding-mjólkurbúið á Vestur-Jótlandi var það fyrsta en það hóf starf
sumarið 1882. Myndin er eftir málverki R. Christiansen.
pR€VR 1/2001 - 37