Freyr - 01.02.2001, Blaðsíða 40

Gamla aðferðin við vinnslu mjóikurinnar var vinnufrek og víða setti húsakostur-
inn hreinlætinu þröngar skorður. Það hafði sín áhrif á gæði afurðanna. Búrmynd
þessi er eftir Ríkarð Jónsson.
griparæktin efldist til mikilla muna.
Tækni í mjólkurvinnslu og vöru-
þróun fleygði hratt fram; verslunar-
háttum einnig. Mjólkurafurðir urðu
stórútflutningur og Danir komust í
fremstu röð þjóða á þessu sviði.
... og þær rtáðu til íslands
Um aldir hafði búvöruframleiðsl-
an á Islandi fyrst og fremst þjónað
þörf hvers heimilis. Verslun með
búvörur var takmörkuð og útflutn-
ingur á þeim einnig. En heimshrær-
inganna gætti um síðir hérlendis.
Sauðasalan til Bretlands hófst um
1865 og náði hámarki á árunum
1884-1890. Peningar streymdu til
landsins og örvuðu önnur viðskipti.
En árið 1896 var sett innflutnings-
bann á lifandi sauðfé í Bretlandi.
Kjötmarkaðurinn var þröngur. ís-
lenska saltkjötið var lítt vönduð
vara, salan í viðskiptalöndunum
treg og verðið þar lágt. Þungt varð
fyrir fæti hjá mörgum bændum.
Einn þeirra, Agúst Helgason í Birt-
ingaholti, lýsti ástandinu m.a. svo:
„... flestir bœndur á Suðurlandi
urðu þá að leggja í mikinn kostnað
við endurbyggingar bœja og húsa
eftir jarðskjálftana miklu 1896. A
erfiðleikana jók það einnig, að tvö
til þrjú síðustu sumur aldarinnar
voru mjög óþurrkasöm, svo hey,
einkum töður, hröktust mjög. Efna-
hag bœnda hrakaði ákaflega á
þeim árum... “
„Maður frétti af glæsilegum bú-
skap hjá Dönurn. Þeir seldu
ógrynni af smjöri og ostum á háu
verði til Englands... “, skrifaði
Ágúst ennfremur og spurði síðan:
„ Var þetta ekki einnig fær leið fyrir
okkur smábœnduma ? “
Og fleiri sáu möguleika í mjólk-
urvinnslu. Vorið 1898 skrifaði
Stefán B. Jónsson greinaflokk um
nautgriparækt og smjörgerð sem
birtist í blaðinu Þjóðólfi. Stefán
hafði þá um hríð dvalist í Winnipeg
og kynnst ýmsum nýjungum þar. í
greinaflokknum hvatti hann > mjög
til eflingar á nautgriparækt, m.a.
með því að hefja vélvædda smjör-
gerð með útflutning í huga. Taldi
hann nauðsynlegt að koma upp
„smjörgerðarvélum “ (separators);
þannig mætti fá meira og verðmæt-
ara smjör en með undanrenning-
unni sem var hin gamla vinnuað-
ferð. Stefán taldi að „víða hvar á
íslandi [mættij hreyfa þessa vél
ásamt strokknum með vatnsafli í
smáám og lœkjum...“. Með kostn-
aðaráætlun sýndi hann fram á að
nautgriparæktin væri arðsamari en
sauðfjárræktin. Hvatti hann til þess
að landssjóður veitti einstaklingum
og sýslufélögum lán með góðum
kjörum til að „leggja kapp á naut-
griparækt og smjörgerð“; íslensk-
um bændum lægi meira á því en
nokkru öðru.
Á þessum árum gerðu nokkrir
bændur tilraun með útflutning á
smjöri með góðum árangri þótt
ekki væri um mikið magn að ræða.
Margt tók nú að gerast. En áður en
við rekjum þann þráð lengra skul-
um við líta ögn til baka; íslenska
smjörið hafði nefnilega áður verið
selt.
Fyrri tiiraunir til eflingar
smjörvinnslu á íslandi
Fyrr á tíð var mjólkin ein verð-
mætasta afurð landsmanna; mikil-
vægur hluti daglegrar fæðu og smjör
úr henni var gjaldmiðill leigu íyrir
land sem allur þorri þjóðarinnar
byggði afkomu sína á. Birgðir land-
eigenda af súrsuðu smjöri vom sem
bankainnistæður nútímans. Súrsað
gat smjörið geymst um árabil. Talið
er t.d. að árið 1699 hafi leigusmjör
biskupsstólanna tveggja, Skálholts
og Hóla, numið 28,6 tonnum.
Þótt mest af smjörinu væri notað
innanlands komu þau tímabil að
töluvert af því var flutt út. I ritinu
Lítil varm'ngsbók handa bændum
og búmönnum á Islandi, er út kom
árið 1861, getur Jón Sigurðsson t.d.
um 636 smjörtunna útflutning árið
1624. Liðugri öld síðar nam út-
flutningurinn aðeins fáeinum tug-
um smjörtunna. Jón taldi góðar lík-
ur á að smjörið gæti orðið hinn
besti vamingur til útflutnings enda
væri það vel verkað. I því skyni
36 - FR6VR 1/2001