Læknablaðið - 15.03.1999, Blaðsíða 36

222
LÆKNABLAÐIÐ 1999; 85
skorti um þá aðgerð eða atburðarás sem um
ræðir. Getur það í ýmsum tilfellum leitt til
bótaskyldu (3).
l.b. Rannsókn sakamála og mat á geðrœnu
sakhœfi
Rannsókn opinberra mála eða sakamála er í
höndum lögreglu. I 70. gr. laga um meðferð op-
inberra mála er meðal annars fjallað um lækn-
isskoðun og líkskoðun. Samkvæmt þeirri laga-
grein skal lögregla eða sá sem stýrir rannsókn
opinbers máls láta fara fram sérfræðilegar rann-
sóknir, svo sem blóðrannsókn og aðra læknis-
skoðun, og ber að leita til kunnáttumanna þegar
þörf er á því. Réttarlæknisfræðileg líkskoðun
skal fara fram þegar rannsóknari telur það
nauðsynlegt. Einnig skal framkvæma réttar-
krufningu, ef nauðsyn þykir, og skal leita úr-
skurðar dómara um krufningu nema nánasti
venslamaður eða nánustu venslamenn hins
látna leyfi. Um þessar sérfræðirannsóknir er
fjallað í réttarlæknisfræði (4).
Við rannsókn sakamála þarf að kanna ýmis
atriði er varða sakborninginn sjálfan, svo sem
þroska og heilbrigðisástand, andlegt og líkam-
legt. Um þau atriði skal afla vottorða læknis og
sálfræðings ef ástæða er til eins og fram kemur
í 71. gr. sömu laga. Þar kemur einnig fram að
rétt sé að láta sakborning sæta sérstakri geð-
rannsókn til að dómara verði kleift að meta
sakhæfi hans.
Um sakhæfi er fjallað í 15. gr. almennra
hegningarlaga nr. 19/1940. Þar segir að ekki
skuli refsa þeim mönnum sem sökum geðveiki,
andlegs vanþroska eða hrörnunar, rænuskerð-
ingar eða annars samsvarandi ástands voru alls
ófærir á þeim tíma er þeir unnu verkið til að
stjórna gerðum sínum. Og í 16. gr. laganna seg-
ir að hafi maður sem verkið vann verið andlega
miður sín, svo sem vegna vanþroska, hrörnun-
ar, kynferðislegs misþroska eða annarrar trufl-
unar, en þetta ástand hans hafi ekki verið á eins
háu stigi og 15. gr. getur, skuli honum refsað
fyrir brotið, ef ætla megi eftir atvikum og eftir
að læknisumsagnar hafi verið leitað, að refsing
geti borið árangur. Því getur þurft að leita eftir
geðrannsókn eða læknisumsögn samkvæmt
þessum lagaákvæðum við rannsókn sakamála.
1 .c. Lögrœðissviptingarmál
Um lögræði er fjallað í lögræðislögum. Nú-
gildandi lögræðislög eru nr. 71/1997 en þau
tóku gildi 1. janúar 1998. Samkvæmt 1. gr. lag-
anna verða menn lögráða 18 ára gamlir. Sá sem
er lögráða er bæði sjálfráða og fjárráða. Hann
ræður yfir sjálfum sér, persónulegum högum
sínum og eigin fjármálum.
I II. kafla lögræðislaga er fjallað um svipt-
ingu lögræðis. Þar eru meðal annars reglur um
skilyrði fyrir því að menn verði sviptir lögræði.
Samkvæmt 4. gr. laganna getur svipting lög-
ræðis aðeins farið fram með úrskurði dómara
og eingöngu ef nauðsyn krefur. Hún getur held-
ur ekki farið fram nema fyrir henni liggi
ákveðnar lögbundnar ástæður. Þær eru a) að
viðkomandi sé ekki fær um að ráða persónuleg-
um högum sínum eða fé vegna andlegs van-
þroska, ellisljóleika eða geðsjúkdóms eða vegna
annars konar alvarlegs heilsubrests, b) ef hann
sökum ofdrykkju eða ofnotkunar ávana- og
fíkniefna er ekki fær um að ráða persónulegum
högum sínum eða fé, c) ef hann vegna líkam-
legs vanþroska, heilsubrests eða annarra van-
heilinda á óhægt með að ráða persónulegum
högum sínum eða fé og æskir sjálfur lögræðis-
sviptingar af þeim sökum og d) ef nauðsyn ber
til að vista hann án samþykkis hans í sjúkrahúsi
sökum fyrirmæla í heilbrigðislöggjöfinni.
í greinargerð með lögunum kemur fram að
með alvarlegum heilsubresti í a lið sé átt við
ýmiss konar sjúkdóma eða ástand sjúklings,
svo sem vegna heilablæðingar eða heilarýrnun-
ar, eða annars konar heilasköddunar af völdum
slyss eða sjúkdóms. Einnig kemur þar fram að
lögræðissvipting verði ekki byggð á þessum
ástæðum nema fyrir liggi vottorð læknis um
andlegt heilsufar viðkomandi nema í algjörum
undantekningartilfellum. Til grundvallar svipt-
ingu samkvæmt b lið skal, ef þess er nokkur
kostur, liggja vottorð læknis og eftir atvikum
lögregluskýrslur (5).
Læknisvottorð eru því oftast mikilvæg gögn
í lögræðissviptingarmálum enda fer lögræðis-
svipting ekki fram nema framangreindar
ástæður séu fyrir hendi, sem í flestum tilfellum
læknar einir geta staðfest.
1 .d. Dómsmál vegna faðernis barna
í bamalögum nr. 20/1992 er fjallað um mál
sem höfðuð eru til staðfestingar á faðemi barna.
í 48. gr. laganna segir að dómari geti mælt fyrir
um að blóðrannsókn verði gerð á móður bams
og barninu, svo og vamaraðilum, og enn frem-
ur aðrar sérfræðilegar kannanir, þar á meðal
mannerfðafræðilegar rannsóknir. Skylt er að
hlíta blóðtöku og annarri rannsókn í þágu sér-
fræðilegra kannana samkvæmt lagagreininni.
Dómari getur einnig ákveðið að blóðrannsókn
og mannerfðafræðileg rannsókn skuli fara fram