Sagnir - 01.06.1996, Blaðsíða 6

Jón Jónsson
Draugur í skjala
Upplýsing og þjóðtrú í upphafi 19. aldar
egar nítjánda öldin gekk í garð
hafði hugmyndafræði upplýsingar-
stefnunnar borist til Islands — að
minnsta kosti til þeirra fáu mennta-
manna sem voru ábyrgir fyrir nánast öllu
útgefnu lesefni beggja vegna aldamót-
anna 1800. Til þess tíma einkenndist
alþýðumenning af rótgróinni sagna-
skemmtun og lifandi þjóðtrú sem illa
samrýmdust upplýstum viðhorfum. Upp-
lýsingarfrömuðir réðust því með oddi og
egg að heimsmynd almennings og leit-
uðu logandi ljósi að jarðneskum skýring-
um á fyrirbærum þjóðtrúarinnar.1 And-
staðan gegn sagnaskemmtun og þjóðtrú
var þó ekki ný af nálinni, því um-
bæturnar sem boðberar upplýsingarinnar
predikuðu á menningu almennings eru
samhljóma hugmyndum píetismans.2
Atlaga að lygasögum
alþýðunnar
Siðbótaviðleitni upplýsingarmanna kem-
ur skýrt fram í veraldlegum ritverkum
þeirra, enda fóru þeir ekki í launkofa
með ákafa löngun sína til að kenna sauð-
svörtum almúganum betri siði. I ritunum
kostuðu þeir kapps um að sýna sagnir og
þjóðtrú í hlálegu ljósi, lesendum og
áheyrendum til andlegrar upplýsingar.3
Er þessi gagnrýni á lífshætti og þanka-
gang alþýðufólks notadrjúg við rann-
sókn á trúarhugmyndum frá sama tíma,
þó sannarlega geti verið varasamt að
álykta um skoðanir almennings af heim-
ildum sem hagsmunir og sjónarmið
menntamanna mótuðu.
Hannes Finnsson, biskup í Skálholti,
gerði harða atlögu að sagnaskemmtun
landa sinna í Kvöldvökunum, sem prentaðar
voru laust fyrir aldamótin 1800 til að
skemmta og fræða almenning. Biskupn-
um var mikið niðri fyrir og segist oft
Islenskum upplýsingarmönnum
varsérlega uppsigað við
þjóðtrúarhugmyndir alþýðu og
reyndu með ýmsum ráðum að
kveða þær í kútinn. Hér ræðir
Jón Jónsson trú á vættir og
vofur í upphafi 19. aldar og
veltir fyrir sér hversu útbreidd
sjónarmið upplýsingarinnar til
þjóðtrúar voru.
hafa „qvalist af ad vita, ad á morgum
bæum eru lesnar Trollasogur og Æfín-
týri full af ósidum og hiátrú ...“4 Einnig
gagnrýndi hann draugatrúna harkalega
og lagði sig fram um að sýna að allt ætti
náttúrulegar orsakir.5 Eru sagðar margar
dæmisögur af óþarfa draugahræðslu
barna og almúga og segist Hannes sjálfur
hafa „sied marga drauga og ófreskiur á
æfi minni, en ætíd reynt, þegar eg hefi
farid ad athuga þá, ad þeir hafa verid
einasta mis-sýníngar ,..“6
Eins lagði söguritarinn Jón Espólín
mikla áherslu á að skýra galdratrú og var
Magnús Stephensen (1762-1833), fjölfræöingur
og embættismaður.
Sagnir 1996 -6
afar vantrúaður á sagnir af skrímslum,
tröllum, draugum og álfum.7 Ekki vildi
hann þó hafna því alfarið að stöku
sinnum væri sitthvað til í draugasögnum.
Þannig segir hann á einum stað í annál-
um sínum að menn hafi orðið fyrir
ásókn drauga og séð forynjur, auk þess
sem hestar hafí verið drepnir og kvik-
fénaður illa leikinn af yfirnáttúrulegum
öflum. Telur Espólín þessa frásögn hafa
„nockru meira fyri sér, enn adrar slíkar
er þá áttu at ské ,..“8
Helsti boðberi upplýsingarinnar hér
á landi, Magnús Stephensen, var einnig
óþreytandi að benda á hve sagnaskemmt-
unin væri háskaleg og að hún stuðlaði
að viðhaldi hjátrúar og hindurvitna. í
bók hans Hjálprœði í neyð hefur hrepp-
stjórinn, ein sögupersónan, fögur orð
um upplýst fræðsluefni og telur mikinn
mun á því og að
þylja fram heimskulegar lygasogur,
um rísa, um troll, um álfa, um huldu-
fólk, um dverga og kappa, sem aldrei
vóru til, en hoggva þó í sogunum,
12, 20 og stundum 30 hofud af í
hoggi, og þar vid lendir ætídi ellegar
um upploginn reimleika, drauga, for-
ynjur, apturgaungur og galdra-verk,
sem lærdir menn, og eg heyri Prest-
urinn minn, kalla heimskra agn, og
heimskra fódur, stundum segir hann,
heimskufóstur! ellegar þá ad heyra
sífeldt ólundar rímnagólid úr honum
Hallvardi, sem þid látið gánga á milli
yckar til ad qveda helvítskt bullid og
heimskuna, sem Presturinn segir það
sé, og eg held hann segi satt.9
Svipuð afstaða til menningar alþýð-
unnar kemur víða fram i skrifum Magn-
úsar.10 Upplýsingin átti að hrekja hjátrú
og heimsku á brott. í Eftirmœlum átjándu
aldar lætur Magnús vel af árangrinum og