Sagnir - 01.06.1996, Blaðsíða 23

B LQ R ABQ66LA R .0(3. .Q LN B.Q.e ABÖ R.N
21. [Gunnar M. Magnúss]: „íslenskar hermannakonur." Virkið í norðri. Samtíðarsaga og
tímarit um þjóðrœknismál 1:1 (1951), bls. 26-28.
22. Gunnar M. Magnúss: Vtrkið í norðri II. 2. útg., bls. 145.
23. Hrafn Jökulsson og Bjarni Guðmarsson: Astandið. Mannlíf á hernámsárum.
Reykjavík 1989, bls. 187.
24. Gunnar M. Magnúss: Virkið í norðri II. 2. útg., bls. 144. - Auðkennt þar.
25. Gunnar M. Magnúss: Vtrkið í norðri II. 2. útg., bls. 145.
26. Ópr.: Ríkisútvarpið - Hljóðvarp. Eggert E>ór Bernharðsson: Skruggur. Þættir úr
íslenskri samtímasögu. „Astandið". [Utvarpsþáttur]. RUV 1983. - [M.a. úr
viðtali við Gunnar Karlsson prófessor í sagnfræði].
27. Sem dæmi má nefna frægar rannsóknir frá Bandaríkjunum um 1950, sjá: Kinsey,
Alfred C., Wardell B. Pomery og Clyde E. Martin: Sexual Bahaviour in the Human
Male. Philadelphia 1948. - Kinsey, Alfred C., Wardell B. Pomery, Clyde E. Martin
og Paul H. Gebhard: Sexual Behaviour in the Human Female. Philadelphia 1953.
28. Kristinn Kristjánsson: „Konan, draumurinn og dátinn." Tímarit Máls og menningar
45:2 (1984), bls. 208.
29. Kristinn Kristjánsson: „Konan, draumurinn og dátinn," bls. 207.
30. Dæmi um rit sem náðu mikilli útbreiðslu og hafa að geyma ýmis svæsin dæmi
um hátterni kvenna er Virkið í norðri I-II sem kom fyrst út árið 1947, síðan kom
fyrsta bindið aftur út árið 1959 og loks var verkið endurútgefið í heild árið
1984. - Einnig ritið Öldin okkar. Minnisverð tíðindi I93I-I950 sem var gefið út í
Reykjavík árið 1975 (sjá bls. 173-174). - I kennslubók fyrir framhaldsskóla frá
árinu 1992 er hins vegar reynt að rétta aðeins hlut kvenna, sbr.: Bragi
Guðmundsson og Gunnar Karlsson: Uppruni nútímans. Kennslubók í íslandssögu eftir
1830. Reykjavík 1992, bls. 266-272. - Þorgerður K. Þorvaldsdóttir sagn-
fræðingur ræddi m.a. umfjöllun kennslubóka um „ástandið" í grein árið 1996 og
virtist ekki par hrifin, hún ritaði:
Einungis hafa komið út þrjár kennslubækur sem fjalla um tímann um og eftir
stríð. Heimir Þorleifsson fjallar fyrstur um hernámið í bókinni Frá einveldi til
lýðveldis. I brennidepli hjá honum eru áhrif hernámsins á íslenskt efnahags-
og atvinnulíf og sú flókna staða sem upp kom í utanríkismálum og þar með
áhrif styrjaldarinnar á sambandsslitin við Danmörku. Heimir megnar hins
vegar ekki að fjalla opinskátt um hegðun íslenskra kvenna á
styrjaldarárunum. Það næsta sem hann kemst því að tala um ástandið er
eftirfarandi: „Sérstæð fyrirbæri voru blaðaútgáfa Islendinga á ensku (Daily
Post) og hinn svonefndi „bretaþvottur", en hann fólst í því, að íslenskar
húsfreyjur tóku að sér að þvo af Bretum. Talið var, að þvottastandið yrði síst
til að bæta „ástandið“.“ Þögn Heimis er skerandi og tilraun hans til að ræða
hið forboðna og hið ósegjanlega undir rós er grátbrosleg. Arið 1988 komu
svo út tvær bækur sem báðar gera ástandinu nokkur skil. Það er annars vegar
bók Braga Guðmundssonar og Gunnars Karlssonar Uppruni nútimans og hins
vegar Sjálfstœði íslendinga 3 eftir Gunnar Karlsson. Umfjöllun Gunnars í
Sjálfstaði íslendinga er mjög stuttaraleg og hann notar orðið ástand hvergi í
frásögninni. En snúum okkur að Uppruna nútímans. Þar er sérstakur kafli
lagður undir þetta viðkvæma mál og ber hann heitið „Ástandið". Hvað
umfang snertir er umfjöllun Braga og Gunnars því í góðu lagi. Eg hef hins
vegar meira út á innihald kaflans að setja. Þeir gefa beinum tilvitnunum
mikið rúm og þar birta þeir klausur sem einkennast af kvenfyrirlitningu og
forræðishyggju þar sem lítið er gert úr vitsmunaþroska kvenna og hæfileikum
þeirra til að taka ábyrgð á eigin kynlífi. Þeir birta fræga klausu Vilmundar
Jónssonar landlæknis um ólifnað stúlkubarna, brot úr skýrslum lögreglu þar
sem boðskapurinn er að íslenskar konur hafi verið of heimskar til að fatta að
þær voru í raun að stunda vændi án þess að taka fyrir það peninga, og loks
kemur klausa sem þeir félagar eyrnamerkja sem „Hin hlið málsins". Þar átti
ég satt best að segja von á að rekast á nútímalegri sjónarmið, en nei ó nei.
Klausan fjallaði um aumingja saklausu stúlkuna sem lét fallerast af blindri ást
og var þannig misnotuð af vondum hermanni. Það sorglega við kaflann er að
höfundar sjálfir virðast ekki hafa neitt við þessa gömlu túlkun að athuga.
Þeir ákvarða hvaða upplýsingar lesendur fá með vali á tilvitnunum, sem þeir
síðan birta nánast athugasemdalaust. Þeir segja reyndar frá því að
ástandsnefndin hafi einvörðungu verið skipuð karlmönnum og að einhverjir
karlar hafi hugsanlega reynt að hagnast á ástandinu með því að gerast
milliliðir. Hlutur kvenna er hins vegar hvergi réttur. ... Eg held að umfjöllun
af því tagi sem birt er í Uppruna nútímans geti verið beinlínis skaðleg vegna
þess að hún elur á virðingarleysi fyrir konum og hamrar á gömlum klisjum.
Konur eru sýndar annaðhvort sem guðlegir sakleysingjar eða hórur, en ekkert
þar á milli. Ef til vill hefur það verið ætlun höfunda að henda gaman að öllu
írafárinu sem ástandið olli í þjóðfélaginu en grátt gaman skilar
takmörkuðum árangri ef önnur sjónarmið fá ekki að koma fram.
Þorgerður K. Þorvaldsdóttir: „Hvað er svona merkilegt við það að vera
karlmaður? Athugun á hlut kvenna í kennslubókum í sögu fyrir grunn- og
framhaldsskóla." Saga XXXIV (1986), bls. 293-94.
31. Kristinn Kristjánsson: „Konan, draumurinn og dátinn," bls. 207.
32. Kristinn Kristjánsson: „Konan, draumurinn og dátinn," bls. 208.
33. Þorgerður K. Þorvaldsdóttir: „Hvað er svona merkilegt við það að vera
karlmaður?", bls. 295.
34. Sbr.: Inga Dóra Björnsdóttir: „Public View and Private Voices." The Anthropology oj
Iceland. Ritstjórar E. Paul Durrenberger og Gísli Pálsson. Iowa City 1989, bls.
102-14. - Ópr.: Ríkisútvarpið - Sjónvarp. Anna Björnsdóttir: Ást og stríð.
[Sjónvarpsþáttur]. Love and War Productions 1987.
35. Ópr.: Borgarskjalasajh. Skýrsla um starf barnaverndarnefndar Reykjavíkur árið
1942, bls. 2.
36. Stjórnartíðindi 1941, A. Reykjavík 1941, 280-282. - Stjórnartiðindi 1942, A.
Reykjavík 1942, bls. II0-II.
37. Ópr.: Borgarskjalasajn. Skýrsla um starf barnaverndarnefndar Reykjavíkur árið
1943, bls. 3, 6.
38. Gunnar M. Magnúss: Virkið í norðri II, bls. 658.
39. Sbr.: Ópr.: Lögreglustjóraembcettið. Lögregluskýrsla A-242, II. júní 1942.
40. Sbr.: Ópr.: Borgarskjalasajn. Skýrsla um starf barnaverndarnefndar Reykjavíkur árið
1943, bls. 6. - Gunnar M. Magnúss: Vtrkið i norðri II. 2. útg., bls. 160-61.
41. Sbr.: Ópr.: Borgarskjalasafn. Skýrsla um starf barnaverndarnefndar Reykjavíkur árið
1944, bls. 3-5. - Barnaverndarnefnd hafði þó ýmis afskipti af stúlkum á árunum
1940-43. Árið 1940 voru höfð afskipti af einni 14 ára stúlku, einni 15 ára og
tveimur 16 ára stúlkum vegna „lauslætis og kyn[ferðis]mála“. Árið 1941 voru
stúlkurnar fimm sem féllu undir flokkinn „lauslæti og kynferðismál"; fjórar voru
14 ára og ein var 15 ára. Árið 1942 hafði barnaverndarnefnd afskipti af 33
stúlkum vegna „lauslætis og kynferðismála"; ein var 13 ára, tólf voru 15 ára,
fjórtán voru 16 ára, fjórar voru 17 ára og tvær voru 18 ára. Arið 1943 voru
stúlkurnar þrettán talsins sem nefndin hafði afskipti af; ein var 11 ára, fjórar voru
14 ára, fjórar voru 15 ára, ein var 16 ára og ein var 17 ára. - Sjá: Ópr.:
Borgarskjalasafn. Skýrsla um starf barnaverndarnefndar Reykjavíkur árið 1940, bls.
5; Skýrsla um starf barnaverndarnefndar Reykjavíkur árið 1941, bls. 3; Skýrsla
um starf barnaverndarnefndar Reykjavíkur árið 1942, bls. 3; Skýrsla um starf
barnaverndarnefndar Reykjavíkur árið 1943, bls. 5.
42. Sbr.: Ópr.: Borgarskjalasafn. Skýrsla um starf barnaverndarnefndar Reykjavíkur árið
1944, bls. 5.
43. Sbr.: Ópr.: Borgarskjalasafn. Skýrsla um störf barnaverndarnefndar Reykjavíkur árið
1945, bls. 7.
44. Ópr.: Borgarskjalasafn. Skýrsla um starf barnaverndarnefndar Reykjavíkur árið
1944, bls. 6. - [Bréf barnaverndarnefndar Reykjavíkur til dómsmálaráðuneytisins,
dags. 15. september 1944].
45. Ópr.: Borgarskjalasafn. Skýrsla um störf barnaverndarnefndar Reykjavíkur árið
1945, bls. 3-4. - Tvær stúlkur voru 12 ára, þrjár voru 13 ára, ein var 14 ára,
sextán voru 15 ára, átta voru 16 ára og fimmtán voru 17 ára.
46. Kristinn Kristjánsson: „Konan, draumurinn og dátinn," bls. 204.
47. Dæmi um stúlkur sem lentu í „ástandinu" fyrir tilstilli eldri stúlku eru ófá í
yfirheyrslum lögreglunnar en einnig fmnast þau í blöðum, t.d.: „14 ára gömul
telpa lendir á glapstigum." Alþýðublaðið 13. september 1940, bls. 4.
48. Ópr.: Lögreglustjóraembcettið. Lögregluskýrsla A-29I, 28. júlí 1942.
49. Ópr.: Lögreglustjóraembcettið. Lögregluskýrsla A-265, 28. apríl 1942.
50. Ópr.: Lögreglustjóraembcettið. Lögregluskýrsla A-291, 28. júlí 1942.
51. Ópr.: Lögreglustjóraembcettið. Lögregluskýrsla A-26I, II. júní 1942.
52. Sbr.: Ópr.: Lögreglustjóraembcettið. Lögregluskýrsla nr. 498, 26. júní 1943;
Lögregluskýrsla nr. 541, 9. ágúst 1943; Lögregluskýrsla nr. 593, 15. október
1943.
53. Sbr.: Ópr.: Lögreglustjóraembcettið. Lögregluskýrsla [án númers], 6. maí 1942.
54. Sbr.: Ópr.: Lögreglustjóraembcettið. Lögregluskýrsla A-26I, II. júní 1942. - Sjá
ennfremur: Ópr.: Lögreglustjóraembcettið. Lögregluskýrsla A-593, 15. október 1943.
55. Sbr.: Ópr.: Lögreglustjóraembcettið. Lögregluskýrsla [án númers], 29. júní 1942.
56. Sbr.: Ópr.: Lögreglustjóraembcettið. Lögregluskýrsla A-26I, 11. júní 1942.
57. Ópr.: Lögreglustjóraembcettið. Lögregluskýrsla A-254, 16. október 1941.
58. Sbr.: Ópr.: Lögreglustjóraembcettið. Lögregluskýrsla A-26I, II. júní 1942;
Lögregluskýrsla A-27I, 8. júní 1942; Lögregluskýrsla A-265, 28. apríl 1942;
Lögregluskýrsla nr. 522, 7. júlí 1943.
59. Sbr.: Ópr.: Lögreglustjóraembcettið. Lögregluskýrsla nr. 484, 23. júní 1943.
60. Ópr.: Lögreglustjóraembcettið. Lögregluskýrsla A-I06, 2. febrúar 1943.
61. Ópr.: Lögreglustjóraembcettið. Lögregluskýrsla A-269, 8. maí 1942.
62. Sbr.: Hrafn Jökulsson og Bjarni Guðmarsson: Ástandið, bls. 272-279. - Þar segir
af lífsferli einnar stúlku úr hópi þcirra sem voru undir eftirliti
ungmennaeftirlitsins.
23-Sagnir 1996