Sagnir - 01.06.1996, Page 32

Þröstur Sverrisson
Uppgangur og fall heimavarnarliða
á seinni hluta 19. aldar
að hefur lengi verið talin ein af
frumskyldum hvers ríkis að verja
þegna sína fyrir utanaðkomandi
árásum. Oldum saman bjuggu Islend-
ingar við þá staðreynd að þessari skyldu
var ekki sinnt. Aldrei kom þó til þess að
herir annarra þjóða æddu yfir landið
heldur voru það aðallega strandhögg
rseningja og skærur við erlenda sjómenn
og kaupmenn sem opinberuðu varnar-
leysi landsmanna. En rétt er að hafa í
huga að eftir litlu var að slægjast í
strjálbýlu og fámennu landi, hér á hjara
veraldar.
Því hefur stundum verið fleygt að
landvarnir Islendinga fyrr á öldum hafi
verið að klæða konur í karlmannsföt og
hlaupa til fjalla. Hér er þó ekki ætlunin
að staðfesta eða hrekja þá fullyrðingu en
tilvist hennar sýnir að landvarnir eru mál
sem frekar hefur verið talað um í
hálfkæringi heldur en að reynt hafi verið
að skilgreina hvers vegna landið var
varnarlaust um aldir.
Upphaf þjóðfrelsisbaráttunnar mark-
aði engar stökkbreytingar i landvarnar-
málum en ný sjónarmið ásamt meiri
umræðu um þessi mál urðu þó til að
vekja menn til umhugsunar um land-
Hugmyndir um stofnun hers á
íslandi eru ekki nýjar afnálinni.
Hér kannar Þröstur Sverrisson
áhuga nokkurra aðila á að
stofna heimavarnarlið á seinni
hluta 19. aldar.
varnir og varnarleysi landsins og um-
ræðan var sett í samhengi við sjálf-
stæðisbaráttuna. Hin nýju sjónarmið
voru meðal annars hugmyndir Jóns Sig-
urðssonar forseta um að íslendingar ættu
sjálfir að mynda landvarnarlið. Hann var
ekki fyrstur til að setja fram slíkar til-
lögur en sjónarhorn hans og tilgangur
var af öðrum toga en forvera hans.1
Það er útbreiddur miskilningur að
Islendingar hafi aldrei viljað koma á fót
íslenskum her vegna þess hve frið-
elskandi þjóðin væri. Einmitt á seinni
hluta síðustu aldar voru alvarlegustu
tilraunirnar framkvæmdar í samræmi við
þær hugmyndir sem Jón Sigurðsson
hafði Iagt upp með í Nýjum jélagsritum.
Ymsir voru einnig á þeirri skoðun að
legðu Islendingar til
menn í danska her-
flotann væri stigið
mikilvægt skref í bar-
áttunni gegn ómennsku
og agaleysi lands-
manna.-
Ekki hefur að neinu marki verið
reynt að skoða herleysi landsins út frá
innri þróun samfélagsins og hvernig eða
hvaða áhrif herleysið hefur haft á
þjóðina en það er merkilegt að málsvarar
Sagnir 1996 - 32
herskyldu eða heimavarnarliðs notuðu
og nota enn að vissu marki sömu rök: að
aga þurfi þjóðina. Þetta hefur Björn
Bjarnason menntamálaráðherra vakið
upp umræður um í tengslum við hug-
myndir sem hann setti fram á síðasta ári
um að Islendingar þyrftu að huga að því
að koma á fót íslensku varnarliði.3
Landvarnarlið í
Vestmannaeyjum
Vestmannaeyjar verða líklega að teljast
til þeirra staða á landinu sem lengstum
hafa orðið hvað alvarlegast fyrir barðinu
á erlendri ágengni. Allt fram yfir miðja
nítjándu öld vottaði þar fyrir hræðslu
við erlendar skipakomur sem rekja mátti
aftur til Tyrkjaránsins rúmum 200 árum
fyrr.4 Varnarlið hafði aldrei verið að
staðaldri í Eyjum frekar en annars staðar
á landinu en á því varð breyting þegar
nýr sýslumaður tók þar við embætti
1853.
Sá maður sem var ábyrgur fyrir því
að koma upp einu hersveitinni sem
Islendingar hafa eignast hét Andreas
August von Kohl. Hann gekk ungur í
lífvarðasveitir Danakonungs, útskrifaðist
sem lögfræðingur 1839 og varð kapteinn
í hernum I843.5 Sýslumaðurinn sem
Eyjamenn fengu eftir miðja öldina var
því enginn venjulegur embættismaður frá
Kaupmannahöfn heldur þrautþjálfaður
hermaður.
Strax fyrstu árin eftir komu sína til
Því hefur stundum verið fleygt að landvarnir
íslendinga fyrr á öldum hafi verið að klæða
konur í karlmannsföt og hlaupa til fjalla.