Sagnir - 01.06.1996, Side 71

..SiMöimmi.iNG.?..
gegna í framfærslumálum fátæklinga.
Þessir menn höfðu því mikið umleikis
og vandséð, að iðjuleysi hafi bagað þá til
muna. Því skýtur nokkuð skökku við,
þegar komist er svo að orði í
kirkjuordinanzíunni:
... biskuparner ... kallast nu ecki til
nockurs jdiuleysis suo sem fordum
daga plagadi ad wera helldur til stors
erfidis ...I3
Samkvæmt greininni um starfslið og
fjárhagsgrundvöll, sem talinn var hæfa
siðbreyttum oddvita kirkjunnar, átti
hinn lútherski súperintendent rétt á
eftirfarandi starfsliði: 2 vinnukonum, I
skrifara, I karlgildum manni til erind-
reksturs, I ekli til að vakta 4 hesta og
vikapilti, sem átti að fá kennslu í
biskupsgarði. Einnig átti hann kröfu á
tveimur lestum rúgmjöls, fjórum lestum
malts, tveimur lestum af hafrakorni, 50
heyhlössum og 10 lestum af hálmi, 40
lömbum og 100 gyllinum í góðu gulli.14
Af þessum launakjörum og starfsliði
er ljóst, að ekki var til þess ætlast að
embætti súperintendentsins stæði undir
miklu veldi. Dagar kirkjufurstans voru á
enda. Ogmundur Pálsson Skálholtsbisk-
up snerist til varnar þessum nýmælum og
kallaði ordinanzíuna „stora uillu og
uantru" með „afskapligum illuirkium"
og bað menn að aðhyllast ekki
villukenningu Lúthers
... þvi at hun hefur upphafit illt og
efnislaust. middýkid matalaust og
endann afskapligan.15
Starfssvið hins lútherska súper-
intendents miðaðist við boðun fagn-
aðarerindisins, eftirlit með embættis-
rekstri og líferni klerka, barnaupp-
fræðslu og skólahaldi og skyldum mála-
flokkum. Jafnvel þótt jarðeignum
biskupsstólanna hérlendis yrði ekki
tvístrað og lúthersku súperintendent-
arnir hefðu einhver efni til embættis-
rekstursins, breytir það engu um þá
staðreynd, að hinni geistlegu stétt var
vísað á fremur lágt þrep í virðingarstiga
danska ríkisvaldsins. Prestar og súperint-
endentar urðu illa launaðir embættis-
menn danska ríkisins!1 2 3 4 5 6 7 8 Versnandi veð-
urfar (litla ísöldin) og óhagstæð
verslunarkjör minnkuðu arðinn af jarð-
eignum biskupsstólanna. Af biskups-
embættinu stafaði engu að síður ljóma,
enda var það um langan aldur æðsta
embættið, sem íslenskum manni gat
hlotnast.
Sögulegt mikilvægi siðbreytingarinn-
ar liggur ekki í endurnýjun á sviði
menningar og trúar-
bragða, heldur í
endursköpun ríkis-
valdsins, sem vék
kirkjunni til hliðar
sem pólitisku valda-
kerfi, sem bar svipmót
ríkisins. Eftir sið-
breytingu tók allt
skipulag samfélagsins
mið af konungnum og
stjórnsýslu hans. Hið
danska ríkisvald var
hins vegar ekki í stakk búið eða ekki
þess fýsandi að taka við hlutverki mið-
aldakirkjunnar í efnahags- og félags-
málum. Ekki myndaðist heldur nein
borgarastétt hér á landi, sem hefði getað
valdið þessum verkefnum. Þessi pólítísku
umskipti, sem hlotið hafa heitið siðbót,
siðskipti eða siðbreyting, leiddu ásamt
versnandi árferði og óhagstæðum versl-
unarkjörum til langvarandi fátæktar hér-
lendis.
Sögulegt mikilvægi siðbreytingarinnar
liggur ekki í endurnýjun á sviði menningar
og trúarbragða, heldur í endursköpun
ríkisvaldsins, sem vék kirkjunni til hliðar
sem pólítísku valdakerfi, sem bar svipmót
ríkisins. Eftir siðbreytingu tók allt skipu-
lag samfélagsins mið af konungnum og
stjórnsýslu hans.
Tilvísanir
1 Aarup, Erik: Danrmrks historie. Anden bog. Stœnderne i herrevælde 1282-1624, A-B. Án
útgáfustaðar 1932, endurútg. 1961, bls. 395-6.
2 Lausten, Marin Schwarz: Danmarks kirkehistorie. Kaupmannahöfn 1983, 104 o.áfr.
3 Cedergreen Bech, Svend: Reformation og rencessance 1533-1596. Danmarks historie VI.
John Dansrup og Hal Koch ritstýrðu. Kaupmannahöfn 1963, bls. 120.
4 Nordke middelalder dokumenter i utvalg. Sverre Bagge og fleiri ritstýrðu. Berger, Oslo,
Tromso 1973, nr. 145, bls. 512.
5 Kirkeordinansen 1531/39. Marin Schwarz Lausten ritstýrði. An útgáfustaðar
1989, bls. 22 o.áfr.
6 Diplomatarium Islandicum. íslenskt Fornbréfasafn, sem hefir inni að halda bréf og gjörninga dóma
og máldaga, og aðrar skrár, er snerta Island eða islenzka menn, X. bindi. Reykjavík 1975-
1975, nr. 95, bls. 120.
7 Ibid, bls. II8. Sjá einnig Viðbæti, bls. 169. I síðustu setningunni sést móta fyrir
verkahring velferðarríkis nútímans.
8 Ibid, bls. 121. Sjá einnig Viðbæti, bls. 172.
9 Kirkeordinansen 1537/39, bls. 36.
10 Jorgen Stenbæk: „Den danske kirkeordinans af 1537/39 - teologi og funktion".
Reformationen i Norden. Kontinuitet och fornyelse. Carl-Gustaf Andrén ritstýrði. Lund
1973, bls. 130-155, 131.
11 Dipl. Isl. XI, nr. 688. Ólafur Ásgeirsson: „Kirkjueignir". Lúhter og íslenskt þjóðlíf.
Gunnar Kristjánsson og fleiri ritstýrðu. Reykjavík 1989, bls. 193-216, 195
o.áfr.
12 Jón Egilsson: „Biskupa annálar". Safn til sögu Islands og íslenzkra bókmennta I.
Kaupmannahöfn 1856, bls. 29-117.
13 Dipl. Isl. X, nr. 95, bls. 230.
14 Ibid, 232 o.áfr.
15 Dipl. Isl X, nr. 167, bls. 414.
16 Jörgensen, Poul Johs.: Dansk retshistorie. Retskilder ogfofatningsrettens historie indtil sidste
halvdel af det 17. aarhundrede. Kaupmannahöfn 1947, bls. 4II-I6, 530 o.áfr.
71 -Sagnir 1996