Sagnir - 01.06.2007, Qupperneq 20

Stríðið kemur til Eyja
„Gildran á lcikvcllinum.” Skotgrafir við Stakkagerðistún.
Suðvesturlands í glugganum svo hljóðandi: „Tveir pakkar Comander.
Júlli á Skjaldbreið.”31
Með herliðinu var lagt bann við notkun nýrra talstöðva og var
stranglega bannað að ræða um veðrið í talstöðvunum þar sem þær
upplýsingar gætu nýst óvininum. Maggi á Felli og Jón í Sjólyst, sem
báðir voru sjómenn, tóku fram að talstöðvarbannið hefði haft mest áhrif
á þá. Talstöðvamar hefðu verið mikilvægt öryggistæki fyrir sjómenn og
því ákaflega erfitt að mega ekki nota þær eins og menn lysti.32
Brátt var þó farið að nota þessar talstöðvar til þess að tala sín á milli
og forvitnast um aflabrögð o.fl. Sagan segir að gert hafi óvenju langan
góðviðriskafla og ekki bein veiðst úr sjó. Sjómenn voru sannfærðir
um að afli myndi ekki glæðast fyrr en það gerði ærlega brælu. Einn
skipstjórinn sem hafði fengið sig fúllsaddan af aflaleysinu missti út úr
sér í talstöðina: „Þetta er nú meiri andskotans blíðan dag eftir dag.“ Það
var ekki að sökum að spyrja, þegar skipstjórinn lagði að bryggju biðu
hans hermenn sem innsigluðu talstöðina og bönnuðu honum að nota
hana nema í ítmstu neyð. Þetta varð skipstjórinn að þola það sem eftir
lifði vertíðar og þótti illt.33
Þjóöhátíöin 1943
Skömmtun víns hafði áhrif á árlegan atburð Vestmannaeyinga en það
er þriggja daga hátíð, haldin í kringum mánaðamótin júlí/ágúst og
er kölluð Þjóðhátíð í daglegu tali. Skömmtunin leyfði eina flösku af
sterku víni og eina af léttu hvem mánuð. Oftar en ekki höfðu margir
klárað „skammtinn sinn“ þegar á laugardegi og var þá a.m.k. eitt kvöld
eftir af hátíðinni. Skömmu fyrir Þjóðhátíðina 1943 höfðu nokkrir
snurvoðarbátar fúndið tunnur á veiðisvæði sínu. Þetta vom fjölmargar
tunnur og líklega vom þær úr bát sem sokkið hafði eftir árás. Þær vom
merktar sem eitur en einhverra hluta vegna vom þær fluttar í land og
enduðu sem drykkjarfong á Þjóðhátíðinni. Þetta var tréspíritus og hafði
þetta geigvænlegar afleiðingar í för með sér. Andrés Gestsson var einn
af þeim sem hafði verið „boðið í glas“ án þess að vita að þetta væri neitt
annað en vín og veiktist alvarlega í kjölfarið. Bróðir hans var einn af
þeim níu sem létust. Andrés missti sjónina í kjölfarið og margir bára
merki þessa atburðar alla tíð síðan.34
„Ástandiö"
Allir viðmælendur mínir vom sammála um að ekki hafi borið mikið
á ástandinu svokallaða í Vestmannaeyjum og engar stúlkur hafi lent í
slæmu aðkasti vegna þessa.35 Þó sagði Theodór Georgsson frá því að
eitt sinn hafi verið hengdur upp miði á staur „fyrir utan samkomuhúsið
og nafngreindar stúlkur sem höfðu verið með Ameríkönum á balli
kvöldið áður. Þetta var vélritaður miði og Stebbi Pól (Stefán Ámason
lögregluþjónn) fór í allar ritvélar sem hann vissi um til að athuga hver
hafði gert þetta. Hann komst þó aldrei að því.“36
Árið 1943 auglýstu ungir menn í Morgunblaðinu eftir ungum
stúlkum sem ekki máttu vera kenndar við ástandið.37 Var það í líkingu
við samtök ungra karlmanna á Siglufirði, „sem höfðu það að leiðarljósi
að sniðganga stúlkur, sem höfðu verið orðaðar við setuliðsmenn.”38
Árið 1942, ári fyrir auglýsinguna í Morgunblaðinu, birtist eftirfarandi
auglýsing í Eyjablaðinu:
Halló ungu menn!
5 efnilegar stúlkur á aldrinum 18-21 árs, óska
eftir að kynnast 5 reglusömum og myndarlegum
mönnum á aldrinum 20-25 ára. Myndir ásamt
nöfnum, sendist í Pósthólf 33 í lokuðu umslagi
fyrir 1. apríl n.k. merkt „Ekki í ástandinu."
Þagmælsku heitið.39
Hvort hér vom ungar eyjasnótir að verki eða gámngar að skopast að
öfgum er erfitt að segja til um.
Loftvarnir og annar viðbúnaður
Vegna komu bresku hermannanna var Island dregið inn í átök
styijaldarinnar. Þurfti því að huga að vömum, t.d. hvemig bæri að
haga sér ef til loftárása kæmi. Þann 5. júlí 1940 fól brunamálanefnd
Vestmannaeyja þeim Hafsteini Snorrasyni, Páli Þorbjömssyni og
Stefáni Ámasyni að gera tillögur um undirbúning vegna þeirrar hættu
sem skapast hefði vegna styrjaldarinnar. Áttu þeir að skipuleggja
hjálparsveitina í Vestmannaeyjum með það að leiðarljósi en upp úr því
starfi var Loftvamamefnd stofnuð.40
Störf Loftvamamefndar urðu þó stundum fyrir gagnrýni. Eitt sinn
flaug þýsk herflugvél af gerðinni Kondór41 lágt yfir bæinn snemma
morguns án þess þó að heyrðist í sírenum Loftvamamefndar. Nýa frá
Gíslholti sagði að flugvélin hefði flogið það lágt að henni hafi fúndist
hún geta snert hana.42 Reyndar kom flugvélin það óvænt að bandarísku
hermennimir náðu ekki að manna byssur sínar áður en hún hvarf. Jón
Kjartansson var staddur hjá herbúðunum við Urðarveg að ná í mjólk
þegar hann heyrði skyndilega hátt flugvélahljóð sem hann kannaðist
ekki við. Varð honum litið upp og sá stóra flugvél sem flaug mjög lágt
og gat hann greinilega séð svarta krossa undir vængjunum. Heyrir hann
handknúna sírenu fara í gang og sér að:
út úr bröggunum streymdu hvítklæddir menn, sumir
með byssu og hjálm, sumir allslausir og hlupu bak við
hóla norðan við braggana. (Nærfatnaður Kananna var
hvítur samfestingur og þeir hafa flestir verið í fasta
svefni.) I sama mund kom varðmaðurinn hlaupandi og
þreif í mig og dró mig út fyrir veg og lagðist niður og
mundaði byssu sína í áttina þangað sem þessi risafúgl
var að hverfa við sjónarrönd. Sem betur fer var brúsinn
tómur, annars heföi verið lítil mjólk handa litlu systur
þann daginn.43
Auk loftvama vom gerðar aðrar ráðstafanir gegn loftárásum. Við
Stakkagerðistún (Stakkó, eins og það er oftast kallað) var aðalleikvöllur
bamanna. Vom grafúir skurðir í túnið vestanvert og áttu bömin að forða
sér í skurðina ef til loftárása kæmi.44 Hönnuninni á þessum skurðum
hefúr eitthvað verið ábótavant því 1. ágúst 1942 birtist grein í Viði
undir heitinu „Gildran á leikvellinum." Þar bendir greinarhöfúndur
á að í núverandi mynd séu þessir skurðir beinlínis hættulegir sem
loftvamabyrgi, þar sem þeir líti nákvæmlega eins út og skotgrafir
16 - Sagnir