Sagnir - 01.06.2007, Síða 27

Frá Memel til Melrakkasléttu
Vorogsumar kr. 250-375 kr. 150-175
Umslátt kr. 375-400 kr. 175-225
Heimild: Búnaðarrit, 63. árg. bls. 188.
Eins og sést var takmarkið, sömu laun fyrir sömu vinnu, kvenna jafnt
sem karla ekki í augsýn, enda sú barátta enn langt undan. Nokkur vandi
er um samanburð við kjör Þjóðverjanna. Munar þar mestu að þeir voru
allir ráðnir til eins árs sem þýddi að bændur urðu að greiða fólkinu
kaup yfir vetrarmánuðina þegar mun minni þörf var fyrir vinnuafl. Sé
tekið lægsta kaupið úr töflu 2 hér að ofan og umreiknað til árskaups
gæfi það 13.000 krónur fyrir karlmann og 7.800 krónur fyrir kvenmann.
Sýnir það að þýska karlinum var greitt 46% af kaupi lægst launaða
íslenska kynbróður sínum. Þýsku konumar koma nokkru betur út úr
þessháttar samanburði með um 61% af kaupi lægst launuðu íslenskra
starfssystra sinna. Dæmi em til þess að kaupgreiðslur hafi ekki alltaf
verið samkvæmt samningi. Ein stúlka skrifar Búnaðarfélaginu bréf
og kvartar stúlkan yfir því að bóndinn vilji ekki greiða sér kaupið í
peningum heldur með 1-2 peysum á mánuði.24 Önnur 18 ára stúlka lenti
í því að bóndinn kom til hennar og sagði: „Heyrðu ég get bara ekki
borgað þér svona mikið kaup (400 krónur á mánuði) ég get bara látið
þig fá 300 krónur." Stúlkan sagði bara já, hún treysti sér ekki til að leita
sér aðstoðar þar sem hún þekkti engan í sveitinni. En henni fannst þetta
ósanngjamt sérstaklega af því að vinnutíminn var svo miklu lengri en
samningurinn sagði til um.25 En það em líka til dæmi um að bændur hafi
greitt vinnufólkinu hærra kaup en ráðningarsamningurinn kvað á um.
Að minnsta kosti ein stúlka fékk 100 krónum meira einn mánuðinn og
200 krónum meira annan mánuð sem kaupuppbót.26
Kvartanir um langan vinnutíma ganga eins og rauður þráður
i gegnum umkvörtunarefni þýska verkafólksins. í sjöttu grein
vistráðningarsamningsins segir að vinnutíminn við landbúnaðarstörf
sé yfirleitt 60 klukkustundir á viku við útistörf að sumrinu en um það
bil 50 stundir að vetrinum. Ekki verður sagt að þessi skilgreining sé
mjög nákvæm sem e.t.v. er ekki nema von eins mikið og hefðbundin
landbúnaðarstörf voru háð veðri á þessum tima. Ein stúlka skrifar
Búnaðarfélaginu og segir vinnutímann vera frá 8.30 til 23.30 daglega.
Síðasta vinnuvika hafi verið 10114 klukkustund.27 Tvítugur piltur
skrifar bréf til Búnaðarfélagsins þar sem hann segir vinnuálagið allt of
mikið. Hann segist hafa unnið 172 klst. í júní (frá 10. júní), 294 klst. í
júlí og 245'/2 klst. í ágúst til 22. ág.28 í mörgum af viðtölunum kemur
líka fram að sérstaklega stúlkunum hafi fundist vinnudagurinn langur
og vinnan erfið.29 Að nokkru leyti á þetta viðhorf rót sína að rekja til
þess að vinnuaðstaða til sveita var enn frumstæð um miðja tuttugustu
öldina. Miklu munar að rafVæðing sveita var þá rétt að hefjast. Eins
var vélvæðingin í landbúnaði ekki langt á veg komin, heyskapur
víða enn unninn með áhöldum dregnum af hestum, eða jafnvel enn
slegið með orfi og ljá. Innanhúss ríktu kolaeldavélin, olíulampinn,
vaskafatið, gólftuskan og sópurinn enn ríkjum. Ekki er laust við að
viðhorf sumra bænda hafi verið að ná sem mestri vinnu út úr fólkinu.
Orðið vinnuþrælkun kom fyrir í nokkrum viðtölum.30 Atriði, sem hefur
sjálfsagt einnig komið fólkinu á óvart, var hve sveitarstörf á íslandi
voru háð veðráttu. Ef það var þurrkur leit enginn íslenskur sveitamaður
á klukkuna. Þar á ofan koma dæmigerð íslensk vinnubrögð, þ.e.
skorpuvinna sem eru gjörólík skipulögðum þýskum vinnubrögðum.
Má gera ráð fyrir að þessi mismunandi afstaða til vinnubragða hafi
ráðið nokkru um kvartanir þýska fólksins um langan vinnutíma. Er
þá ekki verið að bera í bætiflákana fyrir þrælahaldarana. Dæmi er
um að bóndi einn, fyrrverandi alþingismaður og bókaútgefandi, hafi
leigt út landbúnaðarverkamanninn sinn til vinnu hjá öðrum. I ofanálag
„gleymdi“ hann að borga Þjóðverjanum kaup.. í þéttbýlum sveitum
þar sem margir Þjóðveijar höfðu ráðið sig eins og í Amessýslu hafði
þýska fólkið þó nokkur samskipti og gat á þann hátt fengið þörf sinni
Á norðurleið, áð í Fornahvammi 9. júní 1949. Ilse
Friedenhagen (þriðja frá hægri) er í fínu kápunni
sem hún fékk að velja sér eftir fatasöfnunina.
fyrir félagsskap fullnægt a.m.k. að nokkru leyti. „Við vorum þrjár,
þýsku stúlkumar í Fljótshlíðinni þetta sumar, ein á Breiðabólsstað, ein
á Kollabæ og svo ég á Sámsstöðum,"31 sagði Ursúla Guðmundsson í
viðtali við Valgeir Sigurðsson. Þegar svo skammt var milli samlanda
var að sjálfsögðu mun auðveldara að halda sambandi en þegar einungis
einn pilmr eða stúlka vom í heilli sveit. Snemma var líka byrjað að
halda „þýsk böll“ í Tryggvaskála á Selfossi.32
Hreinlœti og matarœði
Ef miðað er við húsnæðisskýrslur fyrir árið 1950 má reikna með að
nokkur hluti þýska fólksins hafi verið vistað á torfbæjum sem nærri
má fara um að hafi verið vatns- og rafmagnslausir og í besta falli með
útikamar. Jafhframt má ganga að þvi vísu að mjög algengt hafi verið
að fólkið vistaðist á bæjum sem hvorki hafði rafmagn, baðherbergi né
vatnssalemi. Þar sem ekki var miðstöðvarhitun má jafnframt búast við
að það hafi einungis verið eldhúsið og e.t.v. „betri stofan“ sem vom
þægilega hlýjar vistarverur. Þjóðverjar vom á þessum tíma vanir því
að hús væm lýst með rafmagni, að vatnssalemi og baðaðstaða væm
í íbúðum og að hús væm byggð úr múrsteinum en ekki „grafin niður
í jörðina". Hinsvegar var enn víða í Þýskalandi algengt að ekki væri
miðstöðvarhitun heldur einstök herbergi kynnt með ofnum.33 Óhætt er
að slá því fostu að mörg stúlkan og margur pilturinn hafi orðið fyrir
menningaráfalli þegar hún eða hann kom á íslenskan sveitabæ. Enginn
vafi leikur á að aðkomufólkinu, og þá sérstaklega stúlkunum, hafi þótt
nóg um hvað þrifnaði var ábótavant á sumum sveitaheimilum. En fleira
kom til en slæm aðstaða. Stúlka sem vistaðist í torfbæ á Suðurlandi
sagði að næturgögn vora undir rúmum í baðstofimni. Það þótti henni
eðlilegt því ekki hafi verið aðlaðandi að staulast fram myrk bæjargöngin
um hánótt. Verra þótti henni að ílátunum var safnað saman í eldhúsinu
og oft komið ásamt innihaldi, fljótandi og föstu, fyrir á eldavélinni
við hliðina á pottinum með hafragrautnum sem verið var að sjóða til
morgunverðar.34 Á bæ einum í Skagafirði bjó bóndi sem þótti svo illa
lyktandi vegna óþrifhaðar að margir Sauðkrækingar forðuðust að standa
nálægt honum þegar hann kom í kaupstaðinn. Sá fékk þýska kaupakonu.
Sauðkrækingum lék óneitanlega nokkur forvitni á að vita hvemig þessi
sambúð mundi ganga. Þegar bóndi kom í kaupstaðinn nokkm eftir að
þýska kaupakonan hafði ráðist til hans var hann spurður um hvemig
nýjakaupakonan væri. Bóndi lét vel af en sagði þó að hún væri óþarflega
þrifin. Nokkmm vikum síðar átti bóndinn aftur leið á Krókinn og sagði
þá í óspurðum frétmm að hann hefði þurft að láta þá þýsku fara. Hún
hafði tekið upp á því að taka buxumar hans og þvegið þær. Þessháttar
framhleypni væri ekki hægt að líða!35 Þaó bendir sterklega til að víða
hafi ekki verið vanþörf á þrifnaðaraðgerðum, sérstaklega á heimilum
sem vom kvenmannslaus, að skopblaðið Spegillinn birti teikningu af
þýskri stúlku við þrifnaðarstörf á sveitaheimili.36
Sagnir - 23