Sveitarstjórnarmál - 01.10.1997, Síða 27

FELAGSMAL
Félagsþjónusta sveitarfélaga
Bakgrunnur og framkvæmd laga um
félagsþjónustu sveitarfélaga
Ingibjörg Broddadóttir, deildarstjóri ífélagsmálaráðuneytinu
I upphafi er greint í stuttu máli frá
framfærslumálum fyrri alda og bak-
grunni og aðdraganda félagsþjón-
ustu nútímans, en meginefni grein-
arinnar snýst um framkvæmd fé-
lagsþjónustu sveitarfélaga nú. Ann-
ars vegar er leitast við að lýsa helstu
atriðum laga um félagsþjónustu
sveitarfélaga og hins vegar er gerð
grein fyrir framkvæmd þeirra með
tilliti til hinna ýmsu málaflokka sem
löggjöfin tekur til.
I. Framfærslumál fyrr á
öldum og bakgrunnur
félagsþjónustu sveitar-
félaga
Þegar fjallað er um félagsþjón-
ustu sveitarfélaga er fróðlegt að at-
huga framfærslumál fyrri alda, en
margir telja að fátækraframfærslan
hafi verið öðru fremur ein mikil-
vægasta orsök hreppamyndunar á
íslandi. Þó að ólíku sé saman að
jafna, Ómagabálki Grágásar frá 12.
öld og félagsþjónustu nútímans, er
munurinn þó minni en ætla má við
fyrstu sýn. Allt frá því Island
byggðist hafa hrepparnir tekið
ábyrgð á þeim sem ekki áttu í sig og
á og ættingjar gátu ekki annast. Eitt
helsta hlutverk hreppanna var að
tryggja með einum eða öðrum hætti
framfærslu fátæklinganna og/eða að
koma í veg fyrir að þeir þyrftu á
framfærslu hreppsins að halda.
Hreppsómagi átti framfærslu í þeim
hreppi þar sem nánasti ættingi hans
var vistfastur, sá sem ekki var fjar-
skyldari en þremenningur. Ómaga-
bálkur Grágásar greindi ítarlega frá
skyldum manna við að framfæra
ættingja og var sú skylda víðtæk og
náði einnig til leysingja sem fengið
höfðu frelsi. Fjöldi hreppa á þjóð-
veldisöld er óþekktur, en í hreppi
skyldu vera 20 þingfararkaups-
bændur hið fæsta. I manntalinu
1703 töldust hreppamir 165. Fjöldi
hreppa nú og fyrr á öldum er því
svipaður, en byggð landsins hefur
breyst mikið eins og mönnum er
kunnugt. (Jón Jóhannesson)
Á seinni hluta 13. aldar eru tekin
upp í Jónsbók flest sömu ákvæðin
og voru í Grágás en nokkru aukið
við, svo sem um skyldur hjóna til að
framfæra hvort annað. Þessi skipan
fátækramála varð til eftir að kristni
var lögtekin á íslandi, en kirkjan
virðist ekki hafa haft nein afskipti af
framfærslumálunum, þrátt fyrir
löngu lögtekna kristni. Fyrst og
fremst sáu hreppamir um þessi mál.
Víða erlendis, þar sem fátækrafram-
færslan hófst með kristninni, annað-
ist kirkjan fátækraframfærsluna og
sker Island sig úr meðal Evrópu-
þjóða að þessu leyti. Löggjöf um fá-
tækraframfærslu tók litlum breyt-
ingum allt frá gildistöku Jónsbókar
fram til 1834 þegar „fátækrareglu-
gerðin“ tók gildi. (Gísli Ágúst
Gunnlaugsson)
Með móðuharðindum 1783 komst
ringulreið á skipan framfærslumála,
en þá ríkti hér á landi mikil upp-
lausn og flækingur, sem varaði urn
alllangt skeið. Magnús Stephensen,
dómstjóri landsyfirréttar, setti fram
reglugerð 1809 undir heitinu „ís-
lands hreppstjórnar-instrux", sem
jafnan var kölluð „hreppstjóra in-
struxið". Með reglugerðinni urðu
hreppstjórar nær einvaldir um öll
sveitarmál. Skömmu síðar gaf
Magnús út skýringar með instrúxinu
- Handbók fyrir hvern mann - þar
sem mælt var fyrir um það hvemig
hreppstjórunum bæri að haga sér
gagnvart þurfalingunum svo og að
almenningi skyldi innrædd hlýðni
og virðing fyrir hreppstjórunum.
Handbókin er einkum talin merkileg
fyrir þær sakir að þar var gerð fyrsta
tilraunin til að fá almenning og yfír-
völd til að sýna fátæklingum mann-
úð og skilning. I instrúxinu voru
m.a. ákvæði sem bönnuðu þurfa-
mannaflutning á þunguðum konum
og kveðið var á um að samþykki
sýslumanns skyldi vera fyrir hendi
áður en þurfamaður væri sendur í
framfærslusveit sína af dvalarsveit.
(Jónas Guðmundsson)
Helsta félagslega viðfangsefni
hreppanna á fyrri öldum var því
framfærsla fátækra. Algengustu
ástæður þess að fólk gat ekki séð sér
2 1 7