Sveitarstjórnarmál - 01.10.1997, Blaðsíða 28

FÉLAGSMÁL
farborða voru elli eða æska, sjúk-
dómar, barnaómegð og óregla,
ásamt jarðleysi. Sveitarfélögin
höfðu tvær leiðir til að aðstoða fá-
tæklingana: Að veita fjárstyrk til að
halda búhokrinu áfram eða „setja
fólk niður“ hjá gjaldendum fátækra-
útsvars til lengri eða skemmri tíma í
hlutfalli við gjaldgetu hvers og eins.
Virðist hafa gilt einu af hvaða rótum
erfiðleikarnir voru runnir. Líkam-
lega og andlega fatlaðir eða sjúkir,
aldraðir, börn og aðrir fullfrískir
fengu líklega öll sömu meðferð.
Rétt er að árétta að framfærslu-
skylda hreppanna gagnvart fátækum
kom þó ekki til fyrr en framfærslu-
skyldu ættarinnar þraut. Fram-
færsluskylda ættmenna var mjög
víðtæk samkvæmt ákvæðum Jóns-
bókar og náði hún upprunalega til
allfjarskyldra ættingja, en með fá-
tækrareglugerðinni 1834 var hún
nokkuð takmörkuð. Helstu ákvæði
hennar voru að förumennska var
bönnuð, vöxtur tómthúsmennsku
skyldi takmarkaður og frændafram-
færsla var nú bundin við beinan
legg upp og ofan. I reglugerðinni
var þeim foma sið haldið að fæðing-
arhreppur skyldi vera framfærslu-
sveit manna og til þess að öðlast
sveitfesti annars staðar urðu menn
að ávinna sér rétt með fimm ára
samfelldri dvöl á nýja staðnum án
þess að njóta opinbers framfæris.
Með því að þiggja sveitarstyrk af
dvalarsveit sinni innan fimm ára
fyrirgerði tnaður rétti sínum til að
öðlast þar sveitfesti. Sveitfestitím-
inn var færður í tíu ár á tímabilinu
1848-1923. Þótt ótrúlegt sé var
sveitfesti ekki endanlega afnumin
fyrr en með setningu gildandi laga
um félagsþjónustu sveitarfélaga
1991.
Þessi skipan mála hélst fram á
þessa öld, en í byrjun hennar litu
dagsljósið fyrstu alþýðutryggingam-
ar. Fram til þess tíma átti fólk ekki í
önnur hús að venda en til sveitar-
stjóma í auðnuleysi sínu. Leitast var
við að aðstoða þá sem voru hjálpar-
þurfi með þeitn ráðum sem tiltæk
vom á hverjum tíma. Hjálpin var oft
skammvinn og henni gat fylgt
óskemmtilegt hlutskipti fyrir
þurfalinginn. Mismunandi var
hversu viljugar sveitarstjómir voru
til að rétta hjálparhönd, átti það
bæði við um Reykjavík og tninni og
fátækari sveitarfélög. Hér réð ekki
eingöngu viðhorf löggjafans heldur
miklu fremur viðhorf þeirra sem
nutu þeirrar gæfu að þurfa ekki að
fara á sveitina.
Afram verður stiklað á stóm um
fátækramál fortíðarinnar, en fá-
tækralög og sveitarstjórnarlög tóku
gildi árið 1907 og í árslok 1935
tóku gildi framfærslulög, en í milli-
tíðinni höfðu verið sett ný lög um
fátækramál. Framfærslulögin með
breytingum frá árinu 1940 hefjast á
ákvæðum um framfærsluskylduna
og fylgir hér til fróðleiks lýsing
Jónasar Guðmundssonar á þeim:
„ Opinber framfœrshiskylda: Um
hana segir, að hverjum þeim manni
skuli veita framfærslustyrk, „er sök-
um fátæktar, vanheilsu, atvinnu-
skorts eða af öðrum orsökum getur
ekki aflað sér þess, er sjálfur hann
og skyldulið hans má eigi án vera til
lífsframfœrslu, og telst þar til lœkn-
islijálp og aðhjúkrun í veikindum,
enda verði eigi bœtt úr þöif hans á
annan hátt.
Framfærslustyrkur: skal vera svo
mikill sem „nauðsyn krefur að dómi
sveitarstjórnar eða framfœrslu-
nefndar og honum haga svo sem
hún telur rétt vera, “ nema öðruvísi
sé sérstaklega fyrir mœlt í lögum.
Ber að skilja þessi ákvceði svo, að
framfœrslunefnd eða sveitarstjórn
ákveði styrk til framfœrsluþega og
leggi honum styrkinn, annaðhvort í
nauðsynjum eða peningum, og er
framfærslunefnd eða sveitarstjórn
sjálfráð um, hvern veg hún velur í
því efni. Henni ber aðeins að gœta
þess, að styrkurinn sé nœgur, sem
veittur er, og honum hagað þannig
að hann komi að fullum notum."
(Félagsmál á íslandi, bls. 160-161)
Ákvæði íslenskrar löggjafar um
almannatryggingar voru afar tak-
mörkuð allt fram undir 1936 er lög
um alþýðutryggingar tóku gildi. Þá
var stigið afgerandi skref í íslenskri
félagsþjónustu þar sem leitast var
við að tryggja einstaklinginn fyrir
því að lenda í fjárhagslegum vanda
vegna t.d. sjúkdóma, slysa, elli eða
atvinnuleysis í stað framfærsluað-
stoðar, sem miðuð var við mat á
brýnustu þörfum viðkomandi ein-
staklings. (Sveinn Ragnarsson)
Framfœrslulög 1947-1991
Ný framfærslulög voru sett 1947
og giltu þau til vorsins 1991. Lögin
fjölluðu einkum um fjárhagsaðstoð
og hófust með sömu ákvæðum um
framfærsluskyldu og lögin frá 1940.
Á þessum tíma var sveitfesti enn
við lýði og bundin við tvö ár. Þetta
þýddi að sá sem hafði notið fjár-
hagsaðstoðar í sinni sveit allt að
tveimur árum fyrir flutning var þar
sveitfastur. Flytti hann milli sveita á
þessu tímabili og þæði aðstoð í nýja
sveitarfélaginu þá bar gamla sveitar-
félaginu þar sem maðurinn var
sveitfastur að standa straum af fjár-
hagsaðstoðinni allri eða að hluta.
Voru því reikningar sendir árvisst
milli sveitarfélaga og innheimtur
kostnaður vegna þeirra, sem sveit-
fastir voru utan dvalarsveitar. í
framfærslulögunum lá nokkuð skýrt
fyrir hver væri framfærslusveit
manns og hvorki fékkst framfærslu-
réttur með tímabundinni dvöl í
sveit, s.s. vegna náms, né með dvöl
á stofnun. Þetta gat þó valdið ýms-
um erfiðleikum auk þess að vera
niðurlægjandi fyrir þá sem þurftu að
leita aðstoðar í nýju sveitarfélagi,
einkum vegna ákvæðanna um sveit-
festi. Þá var málið ekki síður erfitt
gagnvart þeim sem dvöldu lengi eða
jafnvel ævilangt á stofnunum eins
og t.d. Kópavogshæli. Vistmenn þar
þurftu sumir að leita til fæðingar-
sveitar ef þeir þurftu á fjárhagsað-
stoð að halda, þrátt fyrir að Kópa-
vogshælið hefði verið heimili þeirra
nánast alla tíð og jafnvel kom fyrir
2 1 8