Sveitarstjórnarmál - 01.06.2000, Blaðsíða 40

FÉLAGSMÁL
2.2. Milliþinganefnd í fátækramálum 1901-1905
í lok 19. aldar komu fram hugmyndir um breytingar á
fátækralöggjöfinni með því að gera hana mannúðlegri
og bæta stöðu þurfamanna. Það var því vonum seinna
að Alþingi samþykkti árið 1901 þingsályktunartillögu
um skipan milliþinganefndar í fátækramálum sem ætlað
var að saftia saman lögum í eina heildstæða fátækra- og
sveitarstjómarlöggjöf og endursemja hana og jafnffamt
átti nefndin að athuga hvort heppilegt væri að landssjóð-
ur veitti ellihmmu alþýðufólki ellistyrk og hvort stuðla
ætti að því að ábyrgðarsjóður veitti alþýðufólki tækifæri
til að tryggja sér ellilífeyri. Milliþinganefndin vann
mjög skipulega og lagði mikla vinnu í undirbúning
frumvarpa og hafði tæpast áður verið unnið jafn skipu-
lega að löggjöf á sviði félagsmála. Neftidin lauk störfúm
árið 1905 og má til starfa nefndarinnar rekja eftirtalin
lög: lög um fátækramál frá 1905, lög um sveitarstjómar-
mál frá 1905, lög um almennan ellistyrk ftá 1909, lög
um lífsábyrgðir fyrir sjómenn á þilskipum ftá 1903 og
lög um um stofnun geðveikrahælis ftá 1905.
Tillögum og frumvörpum ftá milliþinganefnd fylgdu
stónnerkar upplýsingar um stöðu fátækramála í upphafi
aldar, byggðar á skýrslum sem milliþinganefnd í fá-
tækramálum lét safna frá öllum sveitarfélögum fardaga-
árið 1901-1902.
2.3. Fátækralög frá 1905
Fátækralögin frá 1905 boðuðu ekki gmndvallarbreyt-
ingar á skipulagi og ftamkvæmd framfærslumála ftá því
sem áður var. Sameinuð voru í ein lög margvísleg
ákvæði um fátækramál, efnisskipan gerð einfaldari og
orðalagi breytt, sett skýrari ákvæði um réttarstöðu þurfa-
manna og skyldur þeirra sem byggðust á meiri skilningi
á högum þeirra, t.d. vom niðurboð þurfamanna bönnuð.
Þrátt fyrir margvíslegar breytingar á lögum um fátækra-
ftamfærslu allt til ftamfærslulaga ftá 1947, sem vom í
gildi til ársins 1991, gætti þó ætíð vemlega áhrifa frá
lögunum frá 1905.
2.4. Upphaf alþýðutrygginga
Fyrsti vísir að almannatryggingum á íslandi vom lög
um styrktarsjóði handa alþýðufólki frá 1890 og var fyrst
úthlutað úr sjóðnum árið 1901. Stónnerkilegt ftumvarp
milliþinganefndar í fátækramálum um eftirlaun hinnar
íslensku þjóðar, sem Páll Briem, formaður nefndarinnar,
hafði samið, reyndist of stór biti og lagði stjómin því
fram frumvarp um almennan ellistyrk, sem var sam-
þykkt árið 1909 og fólst í því að endurbæta lögin um
gömlu styrktarsjóðina fyrir alþýðufólk.
Að tillögu milliþinganefndar í fátækramálum voru
árið 1903 samþykkt lög um lífsábyrgðir fyrir sjómenn,
en tryggingaskyldir samkvæmt þeim vom íslenskir sjó-
menn á þilskipum sem stunduðu veiðar hér við land.
Með lögum frá 1925 um slysatryggingu ríkisins var
tryggingasviðið fært mikið út og náði nú til flestra
verkamanna á sjó og landi, þó með ákveðnum undan-
tekningum.
Fyrsta sjúkrasamlagið, Sjúkrasamlag prentara, var
stofnað 1897 og fyrsta almenna sjúkrasamlagið, Sjúkra-
samlag Reykjavíkur, var stofnað árið 1909. Sett vom lög
um sjúkrasamlög árið 1911 sem byggðust á frjálsum
samtökum manna innan sama sveitarfélags.
Það vom fyrst og ffemst lögin um slysatryggingar sem
höfðu almennt gildi, en bæði lögin um almennan elli-
styrk og sjúkrasamlög höfðu minna vægi vegna margvís-
legra takmarkana og skilyrða í sambandi við aðild og út-
hlutun.
2.5. Framkvæmd framfærslumála í byrjun 20. aldar
Samkvæmt tilskipun um sveitarstjómir árið 1872 vom
kjömar hreppsnefndir sem tóku við fátækramálum og
lauk þar með afskiptum hreppstjóra sem höfðu staðið
eins lengi og heimildir ná. Hreppsnefndir gátu falið fá-
tækrastjómm úr hópi hreppstjómarmanna að fara með
nánari tilsjón með framfærslu þurfamanna. Skipan fá-
tækranefnda var ekki lögbundin og byggðist því á reglu-
gerðum og ákvörðunum einstakra sveitarfélaga.
Með samþykkt um bæjarmálefni Reykjavíkur frá októ-
ber 1872 var í fyrsta skipti veitt heimild til að skipa
menn utan hreppsnefnda og fátækranefnda til að hafa
umsjón með fátækum í bænum og var starfið borgaraleg
skylda og án launa. I upphafi árs 1873 vom kjömir tveir
fátækrastjórar utan fátækranefndar og árið 1914 hafði
ólaunuðum fátækrafulltrúum fjölgað í 16. Arið 1927
voru svo ráðnir tveir fátækrafulltrúar á launum í stað
hinna ólaunuðu fulltrúa og markaði það nokkur tímamót
í sögu félagsþjónustu sveitarfélaga. A fjórða áratug
fylgdu síðan nokkrir stærstu kaupstaðirnir fordæmi
Reykjavíkur og ráðnir vom sérstakir starfsmenn til að
sinna fátækramálum. Arið 1955 störfuðu sérstakir ffam-
færslufúlltrúar í a.m.k. þremur kaupstöðum utan Reykja-
víkur, en í öðmm kaupstöðum hvíldi ffamkvæmd ffam-
færslu að mestu á bæjarstjómm.
2.6. Fátækraframfærsla á fyrrihluta 20. aldar
Fátækralög frá 1905 breyttu litlu um framkvæmd og
eðli félagsþjónustu á vegum sveitarfélaga. Hún var
áffam miðuð við lögbundna fátækraffamfærslu sem var
þó ffekar en áður veitt í formi styrkja til að halda heimil-
um saman.
Samkvæmt skýrslum milliþinganefndar í fátækramál-
um um þá sem vom á framfæri sveitarfélaga fardagaárið
1901/1902 vom viðtakendur fátækraframfærslu 3% allra
landsmanna og að meðtöldum mökum og bömum þeirra
á ómagaaldri nutu 7,8% þjóðarinnar fátækraffamfæris.
Árið 1906 var hlutfall útgjalda til framfærslu 33,8% af
heildarútgjöldum sveitarfélaga og höfðu hér því orðið
mikil umskipti til lækkunar frá því sem áður var. Réðu
þar mestu hagstæð þróun í efhahagslífi þjóðarinnar í lok
19. aldar og byrjun þeirrar 20. sem leiddi til minnkandi
1 02