Sveitarstjórnarmál - 01.06.2000, Blaðsíða 41

FÉLAGSMÁL
fátækraframfærslu og jafnframt höfðu útgjöld til annarra
verkefna á vegum sveitarfélaga verið mjög vaxandi.
Samkvæmt yfirliti borgarhagfræðings í Árbók
Reykjavíkurbæjar árið 1940 voru framlög til félagsmála
árið 1915 talin 27,7% af rekstrarútgjöldum sveitarfé-
lagsins og af útgjöldum til félagsmála voru 90,8% til fá-
tækramála. Fyrir utan fátækraframfærslu var kostnaður
við félagsmál nær eingöngu framlög til ýmissa sjóða
borgarinnar sem í sumum tilvikum áttu lítið skylt við fé-
lagsþjónustu.
Árið 1935 voru áhrif heimskreppunnar í hámarki, at-
vinnuleysi geysimikið, fjöldi styrkþega mikill og fjár-
hagsaðstoð í samræmi við það. Þetta ár voru framlög til
félagsmála 46,3% af heildarútgjöldum Reykjavíkurbæj-
ar og þá voru ekki talin með mikil útgjöld til atvinnu-
bótavinnu sem voru færð í yfirliti borgarhagfræðings til
eignabreytinga á viðkomandi framkvæmdir. Af heildar-
framlagi til félagsmála var kostnaður við fátækrafram-
færslu 83,1%, að langmestu leyti persónulegir fátækra-
styrkir.
Á fjórða áratug settu útgjöld til framfærslumála mjög
svip sinn á íjármál sveitarfélaga og takmörkuðu getu
þeirra til framlaga til annarra verkefna. Jafnframt inn-
heimtust tekjur og útistandandi skuldir mjög illa síðari
hluta tímabilsins og taka varð lán til að standa undir
rekstri stærri sveitarfélaga og þau söfnuðu skuldum.
2.7. Breyttar áherslur í félagsþjónustu á vegum sveit-
arfélaga í upphafi 20. aldar
Um og eftir aldamót voru umræður um félagsmál í
sveitarstjómum að mestu bundnar við framkvæmd fá-
tækralöggjafar og fátt um nýmæli sem boðað gætu
breytingar á félagsþjónustu bæði almennt og þá sérstak-
lega til þeirra sem bjuggu við lök kjör. Fyrstu marktæku
hugmyndir á vettvangi sveitarstjómarmanna um breyttar
áherslur í sambandi við framkvæmd félagsþjónustu á
vegum sveitarfélaga er að finna í greinargerð Páls Ein-
arssonar, borgarstjóra, með skýrslu um þurfamenn og
fátækraffamfæri í Reykjavík árið 1910 en hann var for-
maður fátækranefndar. í greinargerð með skýrslu um
þurfamenn og fátækraframfæri í Reykjavík árið 1911
bætti hann svo um betur og lagði fram hugmyndir og til-
lögur um breytingar á fátækramálefhum bæjarins. Lagði
hann til að ráðinn yrði sérstakur starfsmaður á launum
til að fara með framkvæmd fátækramála í stað hinna
ólaunuðu fátækrafúlltrúa. Auk þess vakti hann athygli á
þörf fyrir bamaheimili til að taka við þeim bömum sem
þyrfti að ráðstafa af heimilum þeirra, þörf fyrir gamalla
manna hæli, skorti á húsnæði og vanda fátækranefndar
vegna húsnæðis fyrir þurfamenn og að lokum var bent á
þörf fyrir bætt skipulag vinnu á vegum bæjarins og jöfh-
un hennar til að koma í veg fyrir atvinnuleysi á vetrar-
mánuðum. Það var nokkuð langt í það að ábendingar
borgarstjóra kæmust til ffamkvæmda.
Á ámnum 1915-1939 vom það einkum tveir mála-
flokkar á sviði félagsþjónustu sem einkenndu mjög um-
ræður í bæjarstjóm Reykjavíkur, annars vegar húsnæðis-
mál og hins vegar atvinnumál. Vegna mikils aðflutnings
fólks var mikill húsnæðisskortur í bænum og húsaleiga
há, sem bitnaði helst á þeim sem minna máttu sín. Má
sjá í fúndargerðum bæjarstjómar umræður um húsnæðis-
vanda allt frá 1913 og á tíma fyrri heimsstyijaldar var
gripið til margvíslegra aðgerða í húsnæðismálum, m.a.
voru byggðar í skyndi bráðabirgðaíbúðir sem ætlaðar
vom leigutökum til skammtímanotkunar þar til þeir gætu
útvegað sér annað húsnæði. Á þessum ámm hófst bygg-
ing félagslegra íbúða, fyrst með íbúðum Byggingarfélags
Reykjavíkur árið 1920 og síðan bygging verkamannabú-
staða samkvæmt lögum frá 1929. Ekki er hjá því komist
að minnast á fróðlega og viðamikla úttekt sem fór fram
árið 1928 á öllu íbúðarhúsnæði í Reykjavík og gaf geysi-
miklar og fróðlegar upplýsingar um húsnæðisaðstæður
Reykvíkinga almennt á þessum ámm.
Allt frá árinu 1907 og fram til 1939 vom stöðugar um-
ræður í bæjarstjórn Reykjavíkur um atvinnuleysi og
fluttur fjöldi tillagna um úrbætur. Atvinnubótavinnu var
úthlutað á vegum Reykjavíkurbæjar nær öll ár á tímabil-
inu 1915-1939, langmest þó á árum heimskreppunnar
eftir 1930.
2.8. Frumkvæði félaga og einstaklinga um félagsþjón-
ustu í upphafi 20. aldar
Á síðasta áratug nítjándu aldar og fyrsta áratug 20.
aldar má finna umræður og skrif í blöðum um slæmar
aðstæður bama og unglinga í því þéttbýli sem var að
myndast og var þá að jafnaði miðað við Reykjavík. Þar
komu ffam ýmsar hugmyndir um úrbætur, t.d. uppeldis-
stofnanir, leikvelli fyrir böm og sveitardvöl bama. Að
frumkvæði einstaklinga og samtaka hófst svo nokkm
síðar uppbygging ýmiskonar úrræða á sviði félagsþjón-
ustu í Reykjavík. Má allt fram á fjórða áratug aldarinnar
rekja til þeirra stærstan hluta stofnana og þjónustu á sviði
félags- og heilbrigðismála umffarn lögboðna þjónustu af
hendi þess opinbera. Ríki og sveitarfélag styrktu oft
þessa starfsemi eða greiddu hluta kostnaðar.
Hér var um margvíslega starfsemi að ræða og komu að
henni margir aðilar. Nokkrir þeirra stóðu upp úr og höfðu
frumkvæði á mörgum sviðum. Hlutur kvenna, bæði ein-
staklinga og samtaka þeirra, var þó langveigamestur og
bám þær höfúð og herðar yfír alla aðra varðandi upp-
byggingu þeirrar félags- og heilbrigðisþjónustu á fyrstu
áratugum aldarinnar, sem ekki var beinlínis Iögboðin.
3. Þróun félagsþjónustu sveitarfélaga
eftir 1935
3.1. Ný lögjöf á 4. tug aldarinnar og áhrif hennar á
félagsþjónustu á vegum sveitarfélaga og skipulag
hennar
Löggjöf frá 4. tug aldarinnar átti um langt árabil eftir
1 03