Sveitarstjórnarmál - 01.06.2000, Blaðsíða 39

FÉLAGSMÁL
Seltjarnamesi og tveir fulltrúar borgara í Reykjavík.
Skipan þessi var að danskri fyrirmynd og átti ekki hlið-
stæðu hér á landi. Við aðskilnað milli Reykjavíkur og
Seltjamameshrepps um fátækramál árið 1847 kaus bæj-
arstjóm Reykjavíkur sérstaka fátækranefnd sem var þó
áfram undir stjóm bæjarfógeta allt til ársins 1905 og síð-
an borgarstjóra eftir að hann var kosinn árið 1908. Það
var ekki aðeins stjóm fátækraframfærslu í Reykjavík
sem var mjög á annan veg farið en hjá öðmm sveitarfé-
lögum, heldur virðist framkvæmd þeirra jafnan hafa ver-
ið mun mannúðlegri.
1.2. Fátækraframfærsla og fjöldi þurfamanna
Lengi vel vom ekki miklar upplýsingar um Qármál
hreppa og það var fyrst eftir 1787 að farið var að mynda
sveitarsjóði og halda hreppsbækur. Lengi vom aðal-
tekjustofnar hreppa manneldi og fátækratíund. Manneldi
var lagt niður með erindisbréfi fyrir hreppstjóra árið
1809 og í þess stað tekið upp útsvar. Tíund var endan-
lega aflögð með lögum árið 1914 en hafði þá lengi ekki
verið stór liður í tekjum sveitarfélaga.
Samkvæmt reikningum sveitarfélaga er greinilegt að
lengst af höfðu útgjöld til fátækramála verið svo til einu
útgjöld sveitarsjóða, t.d. runnu 88,6% allra útgjalda
sveitarfélaga árið 1871 til fátækraframfærslu. Eftir það
fór hlutfall lækkandi, var 74,3% árið 1880 og 62,2%
árið 1890. Hátt hlutfall fátækraframfærslu í útgjöldum
sveitarfélaga sýndi annars vegar að fátækraþyngsli vom
mikil og svo hins vegar að ekki var um að ræða neina
aðra marktæka þjónustu á vegum sveitarfélaga, sem svo
leiddi til þess að fátækraffamfærslan axlaði fleiri verk-
efni og jafnframt meiri útgjöld en ella hefði verið.
Fyrstu upplýsingar um fjölda þurfamanna á landinu em
frá 1703 en þá var manntal beinlínis tekið með það í
huga að kanna framfærslubyrðina. Samtals vom þurfa-
menn, bæði niðursetningar og þurfabændur, 7.800 eða
15,5% allra landsmanna og þá vom ekki taldar með fjöl-
skyldur þurfabænda. Að þeim meðtöldum má reikna
með að hátt í 20% þjóðarinnar hafí notið fátækrafram-
færis. Mikill fjöldi niðursetninga og fáir þurfabændur
bendir til þess að heimili hafi frekar verið leyst upp
heldur en að veita þurfabændum styrk til áframhaldandi
heimilishalds. Talið er nokkuð víst að alla 18. öld hafi
Qöldi þurfamanna ætíð verið yfír 10% þjóðarinnar, að
langmestu leyti niðursetningar.
Samkvæmt manntali 1801 vom þurfamenn taldir vera
4,6% allra landsmanna en það ár var manntal tekið á allt
öðmm forsendum en manntalið 1703 og fjöldi þurfa-
manna sennilega verulega vantalinn árið 1801. Arið
1858 vom þurfamenn 2,7% þjóðarinnar og árið 1871
vom þeir 7,2% en hvomgt árið vom taldir með fjöl-
skyldumeðlimir þurfabænda. Við mat á ffamangreind-
um tölum verður að hafa í huga að lögbundin var víðtæk
frændaframfærsla og því var fjölda bjargþrota fólks
hvergi getið í opinbemm skýrslum um þurfamenn. Hinn
mikli munur á framfærslubyrði og fjöldi þurfamanna
einstök ár endurspeglar vel árferði og efnahag þjóðarinn-
ar í heild umrædd ár.
1.3. Þróun íslensks samfélags
íslenskt samfélag hafði frá upphafi byggðar verið
bændasamfélag og hafði beinlínis verið viðhaldið sem
slíku með löggjöf um vistarband og reynt að spoma við
flutningi fólks til sjávarsíðu og myndun þéttbýlis. A 19.
öld varð um vemlega fólksfjölgun að ræða, sérstaklega
þó á síðustu áratugum aldarinnar, og gat landbúnaðurinn
á engan hátt tekið við þessum aukna manníjölda og átti
það með öðm stóran þátt í því að á síðustu áratugum 19.
aldar fluttist fjöldi fólks til Vesturheims og ekki varð
lengur spornað við flutningi fólks til sjávarsíðu og
myndun þéttbýlis. Þessar breytingar sem urðu eftir 1880
á atvinnu- og samfélagsháttum leiddu til þess að þörf var
fyrir allt aðra samfélagsþjónustu í þéttbýli en áður var í
hinu gamla bændasamfélagi.
2. Félagsþjónusta í upphafi 20. aldar
2.1. Löggjöf um félagsþjónustu sveitarfélaga í upp-
hafi 20. aldar
í upphafí 20. aldar byggðist félagsþjónusta á vegum
sveitarfélaga nánast alfarið á fátækrareglugerðinni frá
1834 sem var lítið breytt þrátt fyrir margvíslegar atlögur
að henni, allt frá því á fyrsta ráðgefandi þingi íslendinga
árið 1845.
Samkvæmt fátækrareglugerðinni var framkvæmd fá-
tækraframfærslu miðuð við brýnustu nauðþurftir og var
haldið hinni fomu skiptingu þurfamanna, annars vegar í
niðursetninga sem voru vistaðir og hins vegar þurfa-
bændur sem haldið var við bú.
I upphafi 20. aldar vom enn í gildi ýmis ákvæði sem
skertu mjög réttarstöðu og frjálsræði þeirra sem fengið
höfðu fátækraframfærslu og gáfú jafnframt hugmyndir
um almennt viðhorf til þeirra. Heimilað var niðurboð á
ómögum, takmarkaður réttur þeirra til að ganga í hjú-
skap, þeir höfðu ekki kosningarétt, heimilt var að flytja
menn fátækraflutningi milli sveitarfélaga, sveitarstjóm
gat leitað úrskurðar valdsmanns um skyldu styrkþega til
að gegna vinnu sem honum var vísað á og meira að segja
var skertur réttur þeirra sem þegið höfðu fátækrafram-
færi til að taka ellistyrk samkvæmt lögum frá 1890 og
1909. Ákvæði þessi um réttindaskerðingu þurfamanna
féllu smám saman niður á fyrstu fjórum áratugum aldar-
innar.
Þegar rætt er um skerta réttarstöðu og frjálsræði al-
þýðu manna er óhjákvæmilegt að minna á löggjöf um
vistarskyldu, ákvæði um lausamenn, húsmenn og þurra-
búðarmenn, svo og ákvæði um sveitfestistíma í löggjöf
um fátækraframfærslu en öll þessi ákvæði takmörkuðu
sjálfræði manna til flutnings milli byggðarlaga og rýrðu
þar með möguleika þeirra til sjálfsbjargar.
1 O 1