Sveitarstjórnarmál - 01.06.2000, Blaðsíða 45

FÉLAGSMÁL
Hlustað af athygli á erindi háskólarektors. Ljósm. Gunnar G. Vigfússon.
sú að fella það sem ég kallaði „félagsmála-
hluta“ mannfélagskerfísins undir „fram-
leiðslu- og neysluhlutann", þar sem allt
ræðst af framboði og eftirspum. Þetta er
„lausn“ markaðshyggjunnar sem felur í sér
skýra sýn á framtíð félagslegrar þjónustu
og um leið á framtíð heilbrigðis- og
menntakerfisins. Lausnin felst í því að
steína markvisst að því að afnema öll sam-
félagsleg þjónustukerfi sem helstu þjóðriki
veraldar hafa kappkostað að setja á laggim-
ar síðan á 19. öld.
Ef þið eruð sammála þessari
„lausn“ get ég látið máli mínu lokið hér og
nú! í trausti þess að þið séuð ekki reiðubúin
til þess, að minnsta kosti ekki á þessari
stundu, get ég haldið áfram.
Hinn kosturinn er sá að leita leiða til að
skilgreina hvemig eigi að komast að niður-
stöðu og ná samkomulagi i þjóðfélaginu
um það hver séu þessi skilyrði og gæði sem þegnunum
séu nauðsynleg til að þroskast og dafha. Hér hafa heim-
spekingar mikið til málanna að leggja. Frá dögum Fom-
Grikkja hafa þeir glímt við þann vanda sem við stöndum
nú ffammi fýrir og sett ffam ýmsar kenningar um það
hvemig hann beri að leysa.
Áður en ég nefni þær vil ég benda á það sem enginn
ágreiningur er um meðal heimspekinga: Vandinn sem
við er að etja er stjómmálalegs eðlis og stjómmál em
stunduð á opinbem sviði, i borg eða samfélagi þar sem
fólk með alls kyns sundurleita hagsmuni er samankomið
og stendur andspænis ýmsum úrlausnarefhum sem það
verður að takast á við til að skipuleggja samlíf sitt. Þetta
er tilefni allra stjómmála: Við byggjum jörðina saman
og þurfum að taka sameiginlega á skipulagsmálum:
Leggja vegi, halda uppi löggæslu, losna við msl o.s.ffv.
En hver emm „við“? Það er fýrsta og mikilvægasta
spurningin sem framtíðarsýn okkar veltur á. I sögu
heimspekinnar hafa myndast tvær hefðir sem gera sér
gjörólíka mynd af því hver „við“ emm.
Önnur hefðin, meðal helstu talsmanna hennar em
heimspekingarnir John Locke og Stuart Mill, lítur á
okkur sem sjálfstæða einstaklinga sem hafa ákveðið
vald og viss réttindi áður en þjóðfélagið með öllum sín-
um stofhunum kemur til sögunnar. Þjóðfélagið og vold-
ugasta stofnun þess, ríkið, verður til eftir á, þegar best
lætur með ffjálsum samningum okkar sem sjálfstæðra
einstaklinga. Við sem einstaklingar höfum þá engar
skyldur við þjóðfélagið eða ríkið aðrar en þær sem við
semjum um eða viðurkennum af fusum og fijálsum vilja
af því það er okkar hagur sem einstaklinga. Hér eru
„huglægir einkahagsmunir“ lagðir til grundvallar stjóm-
málunum og leiðin sem við fömm til að skilgreina þau
skilyrði og gæði sem nauðsynleg em fýrir meðlimi þjóð-
félagsins felst i því að við hinir fijálsu og sjálfstæðu ein-
staklingar semjum um það okkar á milli hver þessi skil-
yrði og gæði skulu vera. Við getum sett nokkra spekinga
undir svonefndan „fávísisfeld“ og falið þeim að skil-
greina þessi skilyrði og gæði miðað við að versta félags-
lega staðan sem fólk geti lent í sé samt viðunandi. Hinir
sem ekki em „fijálsir og sjálfstæðir" i sama skilningi og
við hljóti einfaldlega að taka þeirri niðurstöðu sem við
komumst að um það hver kjör þeirra skuli vera. Þeir em
og verða „þiggjendur“ þeirrar þjónustu sem við ákveð-
um að veita þeim, og það er ekki annað en blekkjandi
orðalag að tala um þá sem „neytendur", „viðskiptavini"
eða „þátttakendur".
Hin hefðin, sú sem kenna má við heildina og „hlut-
læga heildarhagsmuni“, hefur allt aðra sýn, annan skiln-
ing á okkur, en meðal áhrifamestu talsmanna hennar em
Platon og Karl Marx. Samkvæmt þessari hefð emm við
ekki fýrst „sjálfstæðir einstaklingar", heldur þvert á móti
emm við ffá upphafi meðlimir í samfélagi sem myndar
eina heild utan um líf okkar, tengir okkur saman með
óijúfanlegum böndum ættemis og félagslegra aðstæðna.
Við höfum þá skyldur við samfélag okkar sem ekki
verða afturkallaðar vegna þess að þær eiga rætur sínar í
þeirri staðreynd að það er þetta samfélag sem hefur alið
okkur og fóstrað og gert okkur kleift að verða „við
sjálf1. Þess vegna ber að hafa „hlutlæga heildarhags-
muni“ samfélagsins að leiðarljósi þegar ákvarðanir em
teknar og stefha mótuð í stjómmálum. Ríki og sveitarfé-
lög, sem undirstöðustofnanir þjóðfélagsins, eiga að hafa
þá meginskyldu að standa vörð um þessa „hlutlægu
heildarhagsmuni“. Leiðin sem hér er farin til að skil-
greina þau skilyrði og gæði sem nauðsynleg em fyrir
meðlimi þjóðfélagsins felst í því að opinberir aðilar setji
á laggimar stofnanir þar sem sérfræðingum á hinum
ýmsu sviðum þjóðfélagsins er ætlað að skilgreina þarfir
þegnanna og leggja á ráðin um það hvemig þær verði
1 07