SunnudagsMogginn - 19.08.2012, Blaðsíða 25

sem allt í meðferð timburs, grjóts og torfs
byggist á verkreynslu reyndustu manna
Íslands á þessu sviði, Gunnars Bjarnasonar
húsasmíðameistara sem teiknaði húsið og
stjórnaði smíði þess þar sem hver einasta
fjöl er handunnin en Þorláksbúð er útfærð
í teikningu af Teiknistofu Páls Zóphonías-
sonar undir stjórn Páls. Víglundur Krist-
jánsson torf- og grjóthleðslumaður sá um
allar vegghleðslur og torf. Húsið talar sínu
máli fullbyggt og það er varlega orðað að
margir hafa fallið í stafi yfir fegurð hússins
að utan og innan.
Um Þorláksbúð í Skálholti
Árið 2010 skrifaði Sigurður Sigurðarson,
vígslubiskup í Skálholti, eftirfarandi um
Þorláksbúð en séra Sigurður var hvað
lærðastur Íslendinga um Þorlák helga.
„Þorláksbúð er hús, sem um margar
aldir stóð norðan við dómkirkjuna í Skál-
holti. Elstu heimildir um hana eru frá 13.
öld og teikningar ferðabókahöfunda af
henni eru frá síðari hluta 18. aldar. Tóft
búðarinnar hefur aldrei verið að fullu rifin
eða fjarlægð og í fornleifagreftrinum í
Skálholti 1954 var hún að verulegu leyti
grafin upp í rannsóknarskyni. Af skýrslu
dr. Kristjáns Eldjárn er ljóst að þar fundust
a.m.k. þrjú gólflög.
Þetta hús hefur í gegnum tíðina eflaust
gegnt fjölþættu hlutverki. Ekki eru til
heimildir um til hvers nákvæmlega hún
var byggð í upphafi. Hún er aðeins nefnd
eins og sjálfsagður hlutur. Settar hafa ver-
ið fram tilgátur um hlutverk Þorláks-
búðar, en þessar eru hinar algengustu. Í
fyrsta lagi hefur þess verið getið til að hún
hafi átt að vera kapella sú, er páfinn sagði
að reist skyldi í minningu Jóns biskups
Gerrekssonar eftir dráp hans. Í öðru lagi
að hún hafi átt að vera fundarhús dóm-
klerkasamkundunnar, sem átti að réttu
lagi að vera til í Skálholti eftir reglum mið-
aldakirkjunnar. Sú samkunda var aldrei
stofnuð, líklega vegna fjárskorts. Í þriðja
lagi hefur verið stungið upp á því að hún
hafi verið hús til að taka á móti afgjöldum
sem guldust í vöru eins og smjöri og
skreið, vigta vöruna og kvitta fyrir. Í
fjórða lagi blasir við að þörf hefur verið á
slíku húsi fyrir þá sem sóttu helgihald í
Skálholti, þó að ekki væri nema til fata-
skipta.
Vitað er að þegar kirkjan brann árið
1526 á dögum Ögmundar biskups (1521-
1541) var Þorláksbúð notuð sem kirkja.
Árið 1993 skilaði nefnd þriggja ráðu-
neyta og biskups Íslands áliti um framtíð-
aruppbyggingu í Skálholti. Hefur upp-
byggingin síðan fylgt þeirri stefnu sem þar
er mótuð. Í nefndarálitinu segir á bls. 29:
„Eins og áður hefur verið vikið að skortir
nokkuð á um aðstöðu í Skálholtskirkju.
Einkum er um að ræða þrengsli í skrúð-
húsi. Nefndin telur að kanna þurfi hvort
ekki megi byggja upp Þorláksbúð til að
leysa þann vanda. Yrði hún þá byggð upp
að forsögn fróðra manna um bygging-
arlist. Byggingin gæti nýst sem skrúðhús
og fundarherbergi, auk þess sem gestir
staðarins sæju þar sýnishorn hins forna
byggingarstíls.“ Rök nefndarinnar eru
enn í fullu gildi. Auk þess mundi slíkt hús
skipta máli í að tengja Skálholtsstað enn
fremur við sögu þjóðarinnar, en um stað-
inn fara u.þ.b. 130 þúsund erlendir ferða-
menn á ári auk þess fjölda Íslendinga sem
vitja hans bæði sem ferðamenn og til að
taka þátt í helgihaldi og starfsemi skólans.
Merkja þarf örnefni í Skálholti
Gera þarf gangskör að því að merkja ör-
nefnin í Skálholti svo þeir sem sækja Skál-
holt heim geti lesið söguna á lifandi hátt til
bæði fróðleiks og skemmtunar því þar er
að sjálfsögðu mest af því jákvæða sem vert
er að halda á lofti. Skálholt er ekki bara
leiksvið ef því er að skipta, Skálholt er
saga þjóðarinnar í blíðu og stríðu og
magnaður möguleiki með útfærslu og
kynningu.
Formæður Skálholtskirkju
undu vel við hlið Þorláksbúðar
Veruleg umbreyting varð á landslagi Skál-
holtsstaðar um miðjan 6. áratug síðustu
aldar þegar nýja dómkirkjan var byggð.
Um það sagði Bjarni Harðarson, bóksali og
fyrrverandi alþingismaður í grein í Morg-
unblaðinu sl. haust:“ Vörubílar af jarðvegi
voru teknir austur undir Þorlákssæti og
sturtað niður við kirkjuna. Vegur var
lagður yfir gömlu klappirnar þar sem
Tungnamenn höfðu í sagnagleði sinni bent
ferðalöngum á blóðlit á steini sem til-
heyrði aftöku Jóns Arasonar. Hjátrúin,
þjóðsögurnar, forn ásýnd staðarins, allt
var þetta afmáð. Gamlar heimtraðir sem
vegna fornminjagildis fengu að vera óá-
reittar urðu samt svo útundan í öllu
skipulagi að njólinn einn vildi með þær
hafa á mínum barnsárum í Skálholti. Sá
sem hér ritar hefur í skrásetningu þjóð-
sagna gengið um Skálholtshlöð með
gömlum Tungnamönnum sem mundu
þessa tíma og kunnu að lýsa Skálholti eins
og staðurinn var fyrir umbreytinguna
mikla.
Einu tóftirnar sem einhver sómi var
sýndur var tóft hinnar gömlu Þorláks-
búðar. Þær tóftir fengu að standa og hafa
einar af því sem ofanjarðar sést borið þess
merki að hér er staður sem á sér langa
sögu. Undanfarin ár hafa staðarins menn
og áhugamenn um Skálholt unnið að end-
urgerð Þorláksbúðar og þá kemur upp sú
umræða að þetta lágreista torfhús muni
skyggja á Skálholtskirkju. Dómkirkjan
sjálf ber ekki með sér að vera hrokafull eða
kaldlynd og það hæfir ekki að þeir sem
þannig tala geri sig að talsmönnum henn-
ar. Kirkja þessi er hluti af sögu og hluti af
stað sem verðskuldar að við leggjum rækt
við. Formæður Skálholtskirkju undu vel
við hlið Þorláksbúðar og voru þó margar
miklum mun stærri sjálfar, háreistar
timburbyggingar og gerólíkar Þorláksbúð.
Það er jafn fráleitt að færa búðina eins og
ef einhver léti sér til hugar koma að að
færa kirkjuna. Sögu Skálholts er sómi
sýndur með endurbyggingu Þorláksbúðar
og þeir sem ekki sjá kirkjuna fyrir búðinni
eru spaugilegir menn.“
Fræg varð umsögn Matthíasar Johann-
essen, skálds og ritstjóra, sl. haust þegar
hann sagði: „Þorláksbúð skyggir ekki á
kirkjuna frekar en folald á móður sína.“
Gamalt altari af
Snæfellsnesi í Þorláksbúð
Í Þorláksbúð hefur Þorláksbúðarfélagið
komið fyrir mjög gömlu altari úr Kol-
beinsstaðakirkju í Staðarsveitarprestakalli
í Snæfellsness- og Dalaprófastsdæmi. Kol-
beinsstaðakirkja var næsti bær við Hauka-
tungu þar sem séra Sigurður Pálsson,
vígslubiskup í Skálholti, var fæddur en
hann var faðir séra Sigurðar vígslubiskups
í Skálholti sem féll frá fyrir aldur fram fyr-
ir nokkrum misserum. Þegar núverandi
kirkja á Kolbeinsstöðum var byggð á fyrri
hluta síðustu aldar voru ýmsir munir úr
gömlu kirkjunni boðnir upp. Páll faðir
séra Sigurðar keypti altarið og hefur það
verið í eigu fjölskyldunnar síðan. Séra Sig-
urður notaði m.a. altarið við messugjörðir
í kjallara hálfbyggðrar Selfosskirkju þegar
hann þjónaði þar. Altarinu fylgir alt-
aristafla með Kristi á krossinum end-
urgerð eftir altaristöflu á Þjóðminjasafn-
inu í sömu stærð. Arndís Jónsdóttir, ekkja
séra Sigurðar Sigurðarsonar, hefur afhent
Þorláksbúð altarið sem gjöf.
„Þarna hefur heilagur
andi tekið sér bústað“
Á bloggsíðu Péturs Péturssonar, prófess-
ors í guðfræði við Háskóla Íslands, vék
hann fyrir skömmu að upplifun sinni við
að koma inn í Þorláksbúð fullbyggða en
þar minntist hann jafnfram á þá vaxandi
kenningu að Þorláksbúð væri byggð í fót-
sporum fyrstu kirkju Skálholts sem Gissur
hvíti byggði nokkru eftir Kristnitöku á
Þingvöllum árið 1000. Pétur sagði: „Á
Þorláksmessu á þessu sumri voru kvöld-
tíðir sungnar úti fyrir framan nýreista
Þorláksbúð. Í þeim tóku þátt félagar úr
Voces Thule sem hafa sérhæft sig í flutn-
ingi Þorlákstíða svo segja má að þarna hafi
allt smollið saman á svo glæsilegan hátt að
jafnvel dýrlingum og heilögum sómdi.
Veður var yndislegt og náttúran öll tók
undir fagnaðarsönginn og Hekla gamla
tók skýjamussuna af sér og skartaði sínu
fegursta. Nýbúið var að leggja trégólf í
búðina og bera á viðarvörn og dyrnar því
harðlæstar. En sóknarpresturinn á staðn-
um var með lykilinn og opnaði í tilefni
dagsins og gólfið var það þurrt að óhætt
var að stíga inn og viti menn: Innst inni
blasti við fornt altari sem féll svo vel inn í
12. aldar innréttinguna að undrum sætti.
Úr litlum glugga fyrir ofan altarið
streymdi dagsbirtan inn og lýsti upp húsið
sem er hrein völundarsmíð. Þarna hefur
heilagur andi greinilega tekið sér bústað
og viðstadda setti hljóða. Félagarnir ú Vo-
ces Thule stilltu sér upp óbeðnir við alt-
arið, svartklæddir, og hófu upp söng úr
Þorlákstíðum og við sem vorum viðstödd
skynjuðum að þetta var heilög stund sem
tengdi okkur við söguhelgi staðarins.“
„Fólk skynjar og
finnur hlýtt faðmlag hússins“
Séra Egill Hallgrímsson, sóknarprestur í
Skálholti, sagði um Þorláksbúð: „Þetta
hús hefur mikla tilvísun í gamla tímann og
mun nýtast vel í því starfi sem fram fer í
Skálholti, fyrir helgiathafnir tónleika og
aðra listræna viðburði, fyrirlestra og nám-
skeið og margs konar uppbyggilega starf-
semi. Um leið og þetta hús minnir okkur á
fortíðina og leiðir okkur inn í gamla tíma
mun það nýtast margeflt í nútíðinni.
Fjöldi Íslendinga hefur lagt leið sína nú
þegar í Þorláksbúð til þess að sjá með eigin
augum og undantekningalítið hefur það
lýst yfir hrifningu og ánægju og það hefur
komið á óvart hvað húsið er fallegt og
merkilegt. Það fer ekkert á milli mála að
þegar fólk gengur inn í Þorláksbúð finnur
það og skynjar hlýtt og gefandi faðmlag
hússins.“
„Þorláksbúð rímar við
göngin sunnan Dómkirkjunnar“
„Þorláksbúð hefur bæði fagurfræðilegt gildi
og hagnýtt,“ sagði séra Geir Waage, sókn-
arprestur í Reykholti. „Það er fagurfræði að
tengja húsið aftur í söguna. Það er mjög fal-
legt og vel heppnað að öllu leyti. Þorláks-
búð hefur komið og farið í gegnum tíðina
og mér finnst það engan veginn á skjön við
dómkirkjuna. Þorláksbúð er mjög fallegt
hús, staðurinn fær kapellu sem vantar
bráðnauðsynlega og það hentar meðal
annars vel fyrir litlar athafnir og bæna-
stundir. Ég söng þarna úr Þorlákstíðum
Uni Teo sit gloria og hafði yndi af. Þorláks-
búð norðan Dómkirkjunnar rímar við
göngin sunnan kirkjunnar og myndar
þannig samfellu á staðnum. Það er dásam-
legt að geta farið inn í Þorláksbúð.“
Skip Þorláksbúðar með bekkjum ofan á gömlu rústaveggjunum. Innst er
altarið. Búðin rúmar yfir 100 manns í sæti.
Mynd frá Skálholtsstað frá 1772 eftir Cleveley. Afstaða Þorláks-
búðar til Dómkirkjunnar virðst sú sama og í dag.
Víglundur Kristjánsson torfhleðslumaður. Gunnar Bjarnason teiknaði og smíðaði húsið.
19. ágúst 2012 25