SunnudagsMogginn - 16.09.2012, Page 43

16. september 2012 43
að honum var ómögulegt að deila með
Wittgenstein menningarlegri bölsýni
hans, sem gerði hann þar af leiðandi að
ákjósanlegum ferðafélaga.
Wittgenstein vildi vera fullkominn í
öllu því sem hann tók sér fyrir hendur,
ekki síst vináttu. Og það virðist sem hann
hafi oft ekki talið sig standa undir eigin
væntingum í þeim efnum. Þótt hann hafi
verið gagnrýnin á aðra var sjálfsgagnrýnin
engu minni. Án efa voru hinar áhrifamiklu
hugmyndir Schopenhauers og Weiningers
um „skyldu snillingsins“ við sjálfan sig of-
arlega í huga Wittgensteins.
Ferðalag þeirra félaga ásamt leiðsögu-
manni þeirra (Jónsson) á hestbaki um
Suðurland stóð í 10 daga og ekkert var til
sparað. Á daginn riðu þeir í misjöfnu
verðri milli áfangastaða og könnuðu
landslagið af miklum áhuga. Og á kvöldin
að loknum kvöldverði var Wittgenstein
með fyrirlestra og kennslu í rökfræði fyrir
Pinsent. Á Íslandi hugsaði Wittgenstein
stíft um undirstöður rökfræðinnar sem
ollu honum heilabrotum. Dagbókarskrif
Pinsents bera þess glöggt vitni að Witt-
genstein var í mun að miðla þessum nýju
rannsóknum sínum í rökfræði. Pinsent
tjáir hvað eftir annað aðdáun sína á þess-
um rannsóknum, auk þess sem hann lýsir
því yfir að Wittgenstein sé hreint af-
bragðsgóður kennari. Pinsent tjáir að ekki
hafi verið nokkur möguleiki á að finna
minnstu sprungu í röksemdafærslum
Wittgensteins og að Wittgenstein hafi
fengið hann til að endurskoða hugmyndir
sínar um nokkur mál frá grunni.
Fyrir Pinsent voru eftirfarandi fyr-
irlestrar Wittgensteins eftirminnilegir: Á
Þingvöllum hinn 14. september, við
Geysir í Haukadal dagana 17. og 18. sept-
ember, á Hlíðarenda í Ölfusi hinn 22.
september og á Seyðisfirði hinn 29. sept-
ember. Á Seyðisfirði heilluðust þeir af
norðurljósunum á kvöldgöngu sinni og
ræddu aðallega þær nýju rannsóknir í
rökfræði sem Wittgenstein hafði verið að
gera. Pinsent færir til bókar það kvöld að
hann hafi trú á því að Wittgenstein hafi
uppgötvað eitthvað alveg nýtt.
Tæpum mánuði síðar hinn 25. október í
Cambridge skráir Pinsent í dagbók sína að
Wittgenstein hafi hringt í sig til að útskýra
nýja lausn á vandamáli í rökfræði sem olli
honum miklum heilabrotum á Íslandi og
sem hann hafði þá fundið lausn á til
bráðabirgða. Nýjasta lausnin sé gjörólík
hinni fyrri, og sé hún traust verði hún
byltingarkennt skref í rökfræði. Í dagbók-
arfærslunni kemur einnig fram að Russell
fallist á lausnina en óttist að enginn muni
skilja hana. Pinsent telur sig hinsvegar
skilja hana. Og ef lausnin dugi, verði Witt-
genstein fyrstur til að leysa það sem
reyndist Russell og Frege ofviða í mörg ár.
Lausnin sé sannfærandi og snilldarlega út-
færð.
Ósamlyndi þeirra félaga
Fyrsta orðasenna þeirra Wittgensteins og
Pinsents, sem var um málefni almenn-
ingsskóla, átti sér stað fyrsta daginn í
Reykjavík hinn 12. september á Hótel
Reykjavík. Það hitnaði í kolunum uns þeir
áttuðu sig á því að þeir höfðu misskilið
hvor annan. Wittgenstein var ákaflega
mikið á varðbergi gegn öllum smáborg-
araskap og hafði haldið að Pinsent væri
vilhallur þess konar hugsunarhætti. Viku
síðar hinn 19. september í Skipholti í
Hrunamannahreppi er málefni smáborg-
araskapar aftur á dagskrá hjá þeim fé-
lögum. Wittgenstein varð tíðrætt um
smáborgara og Pinsent taldi að það gæti
hafa verið að hann hefði tjáð Wittgenstein
hugmyndir sem litu út fyrir að vera smá-
borgaralegar, t.d. um forskot 20. ald-
arinnar gagnvart fyrri öldum. [Það má
gera ráð fyrir því að hugmynd hinnar
þýsku bölsýni um hnignun menningar
hafi haft áhrif á þessar samræður]. Pinsent
skráir hjá sér að hann álíti ekki svo að
Wittgenstein sé í nöp við sig; hann sefi
sjálfan sig með því að fullyrða við Pinsent
muni hugsa öðruvísi með aldrinum.
Daginn eftir komuna til Reykjavíkur
lögðu þeir félagar leið sína í húsakynni
skipafélagsins til að ganga frá káetum fyrir
heimferðina frá Reykjavík hinn 27. sept-
ember. Afgreiðslumaðurinn virðist ekki
hafa skilið þá fyllilega og var hálfgerður
glópur að mati Pinsents, en að lokum
höfðu þeir erindi sem erfiði. Pinsent skráir
hjá sér að Wittgenstein hafi orðið skelfi-
lega vandfýsinn og haft áhyggjur af því að
nú kæmust þeir sennilega aldrei heim aft-
ur. Þessi uppákoma gerði Pinsent ergileg-
an út í Wittgenstein, en að lokum brá
Wittgenstein sér frá og kom að vörmu
spori með bankastarfsmann sem túlk til að
tryggja heimförina.
Óróleiki Wittgensteins gat á stundum
haft þvingandi áhrif á hið glaðværa ró-
lyndi Pinsents. En að sama skapi hafði það
afar neikvæð áhrif á Wittgenstein ef Pin-
sent datt úr góða skaplyndinu og varð
ergilegur út af einhverjum smámunum.
Þetta gerðist hinn 21. september þegar
þeir gistu í slagviðri á bænum Kotströnd í
Ölfusi. Kvöldverður var borinn fram kl.
19.30 og eftir kvöldverðinn settist Pinsent
niður við lestur á Wuthering Heights. Það
var þungt í Wittgenstein allt kvöldið því
Pinsent virðist hafa pirrast snögglega yfir
einhverju lítilræði. Pinsent færir í dagbók-
ina að hann muni ekki út af hverju hann
hafi pirrast þetta kvöld og skráir hjá sér að
Wittgenstein sé sífellt að biðja hann um að
vera ekki uppstökkan. Auk þess skráir
Pinsent hjá sér að hann geri sitt besta,
hann hafi ekki svo oft verið uppstökkur í
ferðinni!
Á Þingvöllum hinn 15. september eru
þeir Wittgenstein og Pinsent í langri
gönguferð um hraun, mosa og gjár og
þurftu að príla upp nokkra kletta. Pinsent
lýsir því hvað Wittgensteins hafi verið
skelfilega taugaóstyrkur og vandfýsinn og
beðið Pinsent í guðs bænum að fara var-
lega og hætta ekki lífi sínu! Pinsent var
forviða yfir þessu háttalagi Wittgensteins,
en taldi hann annars prýðilegan ferða-
félaga.
Í Krýsuvík hinn 23. september var Pin-
sent aftur forviða á hátterni Witt-
gensteins. Þeir gengu upp á hól fyrir
kvöldverð og áttu í löngum samræðum
um daginn framundan. Pinsent vildi fara
til Reykjavíkur daginn eftir en Witt-
genstein vildi dvelja einn dag í Krýsuvík
og fara síðan til Reykjavíkur. Pinsent gaf
eftir (til að mæta áhuga Wittgensteins) og
mælti með tveimur nóttum í Krýsuvík, en
þá varð Wittgenstein áhyggjufullur yfir
tilslökun Pinsents og órólegur yfir því að
Pinsent gæfi eftir bara „til þess að halda
friðinn“. Þeir náðu þó góðu samkomulagi
um framhaldið.
Í Reykjavík hinn 24. september á Hótel
Reykjavík snæddu Wittgenstein og Pin-
sent kvöldverð ásamt fjórum öðrum
ferðalöngum. Einn af þeim var mikill upp-
skafningur og átti í samræðum við Pinsent
yfir borðhaldinu. Eftir kvöldverðinn áttu
þeir Wittgenstein og Pinsent langa sam-
ræðu um slíka manngerð. Wittgenstein
vildi ekki samskipti við fólk af þessu tagi
en Pinsent var á öðru máli. Daginn eftir
hinn 25. september gerði Wittgenstein
mikið veður út af þessum uppskafningi og
þvertók fyrir að sitja til borðs með þessum
manni. Þeir félagar gerðu því ráðstafanir
að snæða kvöldverð á hótelinu klukku-
tíma fyrr en aðrir hótelgestir. Það var
þungt í Wittgenstein allan daginn, en eftir
að hafa snætt kvöldverð og skálað í sætu
kampavíni bráði fljótlega af honum. Eftir
kvöldverð röltu þeir um bæinn.
Á leiðarenda
Hinn 24. september í Reykjavík setur Pin-
sent í dagbók sína færslu sem lýsir leið-
indum yfir því að ferðalag þeirra um Ís-
land sé komið á leiðarenda. Og síðar í
Birmingham hinn 5. október færir Pinsent
til bókar að með þessum hætti endi eitt
glæsilegasta sumarfrí sem hann hafi
nokkurn tíma átt. Hann ritar að dvölin á
Íslandi hafi skilið eftir allt að því róm-
antíska dulúð í huga hans, því mesta róm-
antíkin felist í framandi upplifunum og
framandi umhverfi.
Wittgenstein var þó ekki endilega sam-
mála þessu. Hann var meðvitaður um
hversu ólíkir þeir væru og um ósamlyndi
þeirra. Hann tjáði Pinsent ári síðar, hinn 2.
september 1913, að hann hefði notið Ís-
landsferðarinnar, „að svo miklu leyti sem
það er gerlegt tveimur manneskjum sem
eru óháðar hvor annarri“.
Það er freistandi að túlka þessi ummæli
Wittgensteins í ljósi þess hve takmarkað
þeir þekktu hvor annan í Íslandsferðinni.
Skólaárið 1912-1913 kynntust þeir mun
betur og fóru síðan í mánaðarferðalag til
Noregs haustið 1913.
Þegar móðir Davids Pinsents skrifað
Wittgenstein bréf sumarið 1918 og til-
kynnt honum andlát sonar síns í flugslysi
við flugrannsóknir hans á Englandi, skrif-
aði Wittgenstein til baka og lét svo um
mælt að David hefði verið fyrsti og eini
raunverulegi vinur hans. Í þessu sama
bréfi til móður Davids tilkynnti Witt-
genstein að hann myndi tileinka heim-
spekilegt verk sitt Tractatus Logico-
Philosophicus minningu Davids sem hafði
frá fyrstu tíð í Cambridge sýnt verkinu
mikinn áhuga.
Ísland og Noregur
Wittgenstein kunni alltaf best við sig á af-
skekktum stöðum. Hann ferðaðist mörg-
um sinnum til Noregs, enda byggði hann
sér fjallakofa við Skjolden og varði drjúg-
um tíma þar í einangrun við skriftir. Þau
heilabrot um rökfræði sem hófust á Íslandi
héldu áfram að þróast í Noregi árin 1913-
1914 og svo áfram í skotgröfum fyrri
heimsstyrjaldarinnar. Árið 1931 ritaði
Wittgenstein:
„Þegar ég dvaldi í Noregi árið 1913-1914
komu mér í hug nokkrar sjálfstæðar hugs-
anir, eða þannig virðist mér það vera
núna. Ég á við að ég hafi það á tilfinning-
unni að í þá tíð hafi ég náð að framkalla
nýjar stefnur í hugsun (en kannski skjátl-
ast mér). En núna virðist ég einfaldlega
notast við gamlar hugsanir.“
Það er svo álitamál hvort síðasta setn-
ingin í þessu þankabroti sé ekki rituð af
fullmikilli hógværð, miðað við þau áhrif
sem síðari heimspeki Wittgensteins hefur
haft allt fram til okkar daga.
Rit sem stuðst var við: Brian McGuin-
ness. Young Wittgenstein. Wittgenstein’s
Life 1889-1921. Clarendon Press, Oxford,
2005. G. H. von Wright (ritstj.). A Portra-
it of Wittgenstein as a Young Man. From
the Diary of David Hume Pinsent 1912-
1914. Basil Blackwell, Oxford, 1990. Lud-
wig Wittgenstein. Culture and Value. G.
H. von Wright (ritstj.). The University of
Chicago Press, Chicago, 1984. Ray Monk.
Ludwig Wittgenstein; The Duty of Ge-
nius. Vintage Books, London 1991.
’
Wittgenstein vildi
vera fullkominn í
öllu því sem hann
tók sér fyrir hendur,
ekki síst vináttu.
Austurríski heimspekingurinn Ludwig Wittgenstein í Swansea 1947.
Ljósmynd/Ben Richards