SunnudagsMogginn - 16.09.2012, Page 47
16. september 2012 47
Hinn 11. nóvember næstkom-andi eru tvö hundruð ár liðinfrá andláti Ólafs StefánssonarStephensen, stiftamtmanns
yfir Íslandi. Hann fæddist 3. maí 1731 á
Höskuldsstöðum á Skagaströnd og lést
11. nóvember 1812 í Viðey. Ólafur var
valinn til æðstu metorða á Íslandi árið
1790, fyrstur Íslendinga á síðari öldum
allt frá siðbótartíma. Hann var síðastur
Íslendinga á hæsta valdastóli hér áður en
ný kynslóð hóf merki þjóðfrelsisbarátt-
unnar á loft.
Ólafur gekk á Hólaskóla og lauk
lagaprófi frá Hafnarháskóla 1754. Hann
var fátækur í uppvexti en átti ættir að
rekja til flestra valdamanna og auðmanna
landsins fyrr og síðar. Í einkalífi var
Ólafur hamingjumaður. Gæfa hans, vel-
ferð og frami hófust þegar hann kynntist
og gekk að eiga Sigríði Magnúsdóttur (13.
nóv. 1734 - 29. nóv. 1807) frá Leirá í
Leirársveit, dóttur Magnúsar amtmanns
Gíslasonar. Með Sigríði fékk hann mik-
inn auð sem hann kunni að ávaxta vel,
og urðu þau stórauðug. Saga hans er líka
saga hennar.
Ólafur Stefánsson lifði einhvern erf-
iðasta tíma þjóðarsögunnar. Á valdaárum
sínum kom hann við flest mál Íslendinga
og lagði drjúgan skerf að ýmsum fram-
faramálum. Sem ungur maður var hann
liðsmaður og starfsmaður Skúla Magn-
ússonar landfógeta og Magnúsar tengda-
föður síns í framfaraviðleitni þeirra. Síð-
ar skildi leiðir með þeim Skúla og var
hvorugum sérstaklega um að kenna.
Ólafur var mikilvirkur frumkvöðull
um útgerð, fiskverkun, iðnþróun,
klæðagerð, útflutning, landbúnað,
mjólkurframleiðslu, verklega fræðslu,
tilraunir og nýsköpun í atvinnulífi. Þeir
tengdafeðgar, Magnús Gíslason og Ólaf-
ur, hófu fyrstir manna eiginlegan iðn-
rekstur á Íslandi á eigin vegum og eru
fyrstu atvinnurekendur og vinnuveit-
endur Íslands í nútímaskilningi orðanna.
Veglyndur mannúðar-
og rausnarmaður
Ólafur Stefánsson fékk orð fyrir að vera
samviskusamur, röggsamur og kröfu-
harður embættismaður. Hann hlóð undir
sig og sína eins og tíðkaðist, en hallaðist
yfirleitt að mannúð fremur en harðýðgi í
dómum. Því hefur verið haldið fram að
hlutur hans í þjóðarsögunni sé ekki
minni en þeirra Jóns Eiríkssonar og
Skúla Magnússonar. Björn Þórðarson
forsætisráðherra hrósaði réttarfarsstefnu
Ólafs. Þorkell Jóhannesson prófessor
kallaði Ólaf ,,veglyndan mannúðar- og
rausnarmann“ og ,,mikilhæfan höfð-
ingja“.
Ólafur Stefánsson ritaði allnokkrar rit-
gerðir og bækur um þjóðþrif og framfar-
ir. Má telja hann meðal frumherja á Ís-
landi í búfræði og verkstjórnarfræðum,
rekstrarhagfræði, þjóðhagfræði, haglýs-
ingu og hagsögu, svo og í stærðfræði og
nokkrum greinum náttúrufræða. Til-
lögur Ólafs og ábendingar um framfarir
og umbætur til Landsnefndarinnar upp
úr 1770 eru meiri að vöxtum en annarra
embættismanna. Hann lagði mikla
áherslu á verslunarfrelsi og afnám einok-
unar, en var ósammála öðrum um til-
högunina og vildi áfangaleið til að
tryggja íslenskum mönnum verslunina
raunverulega úr höndum útlendinga.
Athyglisvert er hvílíka áherslu Ólafur
leggur í ritum sínum á handverk og
frjálsa verslun og hvernig hann greinir
og lýsir virðisauka af handverki og mik-
ilvægu framlagi verslunar til almenn-
ingsheilla, framfara og velmegunar.
Hann fjallar meðal annars um frjálsar
rekstrarákvarðanir og virka arðsækni á
markaði. Skoðanir Ólafs á viðskiptum
benda beint til áhrifa frá Adam Smith og
eru að líkindum fyrstu dæmi á Íslandi
um hugmyndir um frjálsan rekstur og
markað.
Auk þessa má telja Ólaf stiftamtmann
frumkvöðul í viðhorfum sem síðar voru
kölluð dýravernd. Að líkindum er Ólafur
fyrsti opinberi fulltrúi Íslands í móttöku
erlendra ferðamanna og þeirri kynningu
sem slíku heyrir, og gengu sögur af
veislum hans. Og hann skrifar manna
fyrstur um hestarækt og hestamennsku.
Jarðvegurinn sem
síðar var uppskorið úr
Ólafur stýrði byggingu dómkirkjunnar í
Reykjavík og hegningarhússins sem nú
er forsætisráðuneytið.
Ólafur Stefánsson sýndi velferð og
framfærslu fátækra jafnan skilning og
áhuga. Umkomulaust fólk safnaðist að
heimili þeirra Sigríðar í hörmungum og
hungursneyð móðuharðindanna. Eitt
sinn lét hann brjóta upp búr kaupmanns
og útbýta vörum til nauðstaddra. Hann
bauð landsetum sínum á Akranesi samn-
inga um eigin atvinnurekstur þeirra og
byggingar, en þetta tilboð má telja eina
fyrstu tilraun til að varða veg til mynd-
unar þéttbýlis og borgaralegra atvinnu-
vega hér á landi. En hann varði jafnframt
viðtekna búskaparhætti eindregið, m.a.
vegna ótta við bjargarleysi almúga við
sjávarsíðuna.
Ólafur Stefánsson var trúr konungi
sínum en starfaði ekki samkvæmt þeirri
nýju stefnu danska einveldisins á þeim
tíma að safna völdum og stjórnsýslu að
öllu leyti til Kaupmannahafnar. Hann
hélt fram gamalgrónum sjónarmiðum ís-
lensku höfðingjastéttarinnar um forræði
og forréttindi á heimaslóð.
Ólafur lenti í harðri valdabaráttu, sætti
ákærum fyrir rannsóknarnefnd og var 72
ára gömlum vikið frá embætti um sinn.
Hann var sakaður um misbeitingu valds
við sölu einnar stólsjarðar og við vinnu
eins fanga í tugthúsinu. En hann fékk
fullan sigur að þremur árum liðnum. Þá
fékk hann staðfesta embættistign, lífeyri
og einnig Viðey til ævilangrar búsetu. Í
málsvörn sinni nefndi hann Ísland
,,fædrenelandet“ og ítrekaði tryggð við
rétt þess og hag í hefðbundnum skiln-
ingi.
Ólafur Stefánsson Stephensen stift-
amtmaður var einn síðasti varð-
stöðumaður um forn landsréttindi Ís-
lands í gömlum konunghollum stíl, um
tækifæri almúgans til bærilegrar lífs-
afkomu og um leið um sérstakan rétt ís-
lenskrar höfðingjastéttar, áður en þjóð-
frelsishugmyndir 19. aldar bárust út
hingað. Hyggindi Ólafs og fastheldni
hans á erfiðum tímum hafa hjálpað til að
binda og vernda jarðveginn sem síðar var
uppskorið úr.
Byggt á riti greinarhöfundar: Mik-
ilhæfur höfðingi. Ólafur Stefánsson
Stephensen stiftamtmaður og hug-
myndir hans. Hið ísl. bókmenntafélag
2011.
Höf. er fv. skólastjóri á Bifröst og lektor við HR
Hyggindi og fastheldni
á erfiðum tímum
Hinn 11. nóvember
næstkomandi eru
tvö hundruð ár liðin
frá andláti Ólafs
Stefánssonar Steph-
ensen, stiftamtmanns
yfir Íslandi.
Jón Sigurðsson jsi@hr.is
11. nóvember næstkomandi eru tvö hundruð ár liðin frá andláti
Ólafs Stefánssonar Stephensen, stiftamtmanns yfir Íslandi.
Gæfa Ólafs Stephensens velferð og frami hófust þegar hann kynnt-
ist og gekk að eiga Sigríði Magnúsdóttur frá Leirá í Leirársveit.
’
Að líkindum er Ólaf-
ur fyrsti opinberi
fulltrúi Íslands í mót-
töku erlendra ferðamanna
og þeirri kynningu sem
slíku heyrir, og gengu sög-
ur af veislum hans. Og
hann skrifar manna fyrstur
um hestarækt og hesta-
mennsku.