Morgunblaðið - 08.04.2014, Blaðsíða 28

28 MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 8. APRÍL 2014
✝ Benedikt ÖrnÁrnason, leik-
ari og leikstjóri,
fæddist í Reykjavík
23. desember 1931.
Hann lést 25. mars
2014 á Sóltúni.
Benedikt lauk
stúdentsprófi frá
MR 1951 og hélt þá
í þriggja ára leik-
listarnám til Lond-
on (Central School
of Speech and
Drama). Eftir að
heim kom starfaði hann fyrst
hjá LR, en fljótlega lá leið hans
upp í Þjóðleikhús, þar sem hann
starfaði mestallan sinn starfs-
feril sem leikari og leikstjóri, en
þó fyrst og fremst sem leik-
stjóri. Á löngu tímabili var hann
helsti leikstjóri Þjóðleikhússins
og setti þar upp á sjötta tug sýn-
inga og hefur enginn annar
leikstjóri sett upp svo mörg
verk við Þjóðleikhúsið. Þetta
tímabil spannar árin 1957 til
1991, allt frá Litla kofanum til
Söngvaseiðs. Auk þess leik-
stýrði Benedikt í öðrum leik-
húsum í Reykjavík og úti á
landsbyggðinni.
Verkefnalistinn er bæði lang-
ur og fjölbreyttur, klassísk
verk, ný verk – íslensk sem er-
lend, söngleikir, farsar, tragedí-
ur – allt sem
nöfnum tjáir að
nefna. Það væri
að æra óstöð-
ugan að telja
þau öll upp, en
hér eru nokkur
nöfn af handa-
hófi: Nashyrn-
ingarnir, Hús-
vörðurinn,
Hamlet, Eftir
syndafallið,
Galdra-Loftur,
Þrettándakvöld,
My fair lady, Káta ekkjan, Ca-
valleria Rusticana, Vesaling-
arnir.
Þar að auki leikstýrði Bene-
dikt afar mörgum leikritum í
útvarpi, m.a. fyrsta íslenska
framhaldsleikritinu Víxlar með
afföllum ’58, nokkrum sjón-
varpsverkefnum, þar á meðal
fyrstu leikritaupptöku sjón-
varpsins árið ’67, en það var
leikritið Jón gamli. Benedikt
lék einnig í nokkrum kvik-
myndum.
Eftirlifandi eiginkona hans
er Erna Geirdal. Synir hans og
Völu Kristjánsson eru Einar
Örn og Árni.
Úför Benedikts fer fram frá
Dómkirkjunni í Reykjavík í
dag, 8. apríl 2014, og hefst at-
höfnin kl. 15.
Það er með mikilli sorg og
söknuði sem ég kveð afa Benna.
Síðustu dagana hef ég rifjað upp
gamlar stundir sem við áttum
saman og ég fyllist miklu þakk-
læti yfir að hafa kynnst þessum
mikla meistara sem afi minn var.
Hann átti stóran þátt í að
móta þá manneskju sem ég er í
dag. Ég veit ekki hvort hann
gerði sér nokkurn tímann grein
fyrir því hversu mikið ég leit upp
til hans og er ég stolt að geta
kallað mig 1⁄4 afa Benna.
Nokkrar bestu æskuminning-
ar mínar urðu til í sveitinni hjá
honum á Hvolsvelli, að fara á
hestbak og fá að keyra bílinn
hans var eitt það mest spennandi
sem ég gerði. Það var ekki síður
fögnuður að fá hann í heimsókn
til okkar á Englandi, þar sem
hann kynnti okkur fyrir gourmet
eldamennsku og galdraði fram
ljúffenga rétti upp úr Jamie Oli-
ver-kokkabókunum. Í seinni tíð
var hann ekki lengur bara
skemmtilegi afi sem nennti að
gera allt með okkur, heldur líka
vinur og viskubrunnur sem bæði
vakti áhuga minn á því námi sem
ég valdi og viðhélt þeim áhuga
með samtölum okkar.
Minnisstæður er einn fundur
okkar á Jómfrúnni fyrir nokkr-
um árum. Ég var nýútskrifuð úr
menntaskólanum og nýgræðing-
ur á lífið þegar hann bauð mér
upp á smörrebröd, lagði mér lífs-
lexíurnar og gaf mér ráð sem ég
mun hafa með mér í lífsnesti alla
tíð. Hann gaf sér alltaf tíma fyrir
okkur barnabörnin; allar gjafir
sem hann hefur fært okkur í
gegnum tíðina hafa verið út-
pældar og í takt við okkar
áhugamál. Hann bauð okkur í
leikhús til að eiga gæðastundir
með okkur og gaf sér tíma til að
spjalla og spekúlera um lífið og
tilveruna með okkur. Afi var
einn fyndnasti og allra orð-
heppnasti maður sem ég hef
kynnst. Húmorinn hans var eitt
af því sem einkenndi hann alla
tíð, meira að segja þegar hann
var orðinn veikur og átti erfitt
með að tjá sig tókst honum alltaf
að koma með brandara og fá alla
í kringum sig til að hlæja. Hef
sjaldan hlegið jafnmikið og þeg-
ar ég fylgdist með honum spila
actionary, með tilheyrandi leik-
rænum tilþrifum.
Ég sit hér og rifja upp líf sem
var að enda og horfi á rósirnar á
borðinu fyrir framan mig fölna.
Rósirnar, sem pabbi minn færði
mér um daginn í tilefni af því að
ég hafði verið að fæða nýtt líf í
þennan heim. Þessar aðstæður
minna óneitanlega á hringrás
lífsins, allt hefur sitt upphaf og
sinn endi og lífið heldur áfram
þrátt fyrir sorgina. Þó að það
geri það vissulega þá verður lífið
mun innantómara án afa B.
Afi Benni átti stóran hlut í
mínu hjarta og minningin um
hann mun ekki síður vera verð-
mæt mér, og öllum sem þekktu
hann, um ókomin ár.
Vala Margrét Árnadóttir.
Benni var í senn vinur minn
og náskyldur frændi, samferða-
maður og sálufélagi ævilangt.
Þótt hann sé horfinn mun ég
geyma mynd um einstakan
mann í huga og hjarta um
ókomna tíð.
Allir Íslendingar nutu í ríkum
mæli hæfileika hans í upp-
færslum fjölmargra tímamóta-
verka og glæsilegra söngleikja.
Þeim, sem voru svo happadrjúg-
ir að þekkja hann persónulega,
gaf hann enn meira af sínu stó-
brotna hugmyndaflugi, ein-
stökum gáfum og funandi
glettni.
Benni þekkti leiki heimsins og
notaði þessa reynslu með leik
orðanna. Hárfín tengsl hans við
það, sem var í kringum hann,
náði yfir hvaðeina, sem snertir
fjölbreytileika lífsins, allt frá
skarpri túlkun á opnum hugsun-
um Shakespeares til hugleiðslu
um lífferli skordýra í náttúru Ís-
lands: hann var hvort tveggja,
íhugandi vísindamaður og skap-
andi listamaður.
Sérstakt rými í huga mínum
hafa dagarnir sem þau Erna
nutu á afmæli mínu á Casa Bini í
Orbetello, fyrir utan Róm,
haustið 2003: auðsýnt var, að
þau náðu afar vel saman, voru
ástfangin eins og ungt fólk, léku
af fingrum fram. Það var mikið
lán fyrir bæði, að hafa náð aftur
saman eftir áratugi með öðrum
félögum.
Endurfæðing Benna og Ernu
á efri árum bætti verulega upp
þá lífsreynslu hans, að vera
óvænt hnykkt út úr æviverkinu,
þegar nýr þjóðleikhússtjóri tók
völd í byrjun tíunda áratugar.
Sköpunargleðin var enn algjör-
lega óbrotin og Benni átti sann-
arlega skilið að ljúka æviverkinu
eðlilega og með sæmd.
Ég kveð bróður með þökk og
virðingu og bið æðri máttarvöld
að lýsa veg þinn, elsku Erna.
Sonum Benna, þeim Árna og
Einari Erni, votta ég mína
dýpstu samúð.
Gunnlaugur Stefán
Baldursson arkitekt.
Benedikt var stórbrotin per-
sóna, hlýlegur og skemmtilegur
og nutu þess allir að vera í návist
hans enda var hann vinmargur.
Hann ræktaði vini sína svo sann-
arlega. Hann hélt t.d. ætíð sam-
bandi við skólasystkin sín, bæði
hérlendis og erlendis. Skóla-
bræður hans frá London heim-
sóttu hann oft og hann þá og
einn þeirra, leikarinn Philip
Bond, kom hingað í tvígang á
síðasta ári til að votta honum
vináttu sína í veikindum hans og
fjöldi annarra skólasystkina og
vina kom eða hringdi oftsinnis til
hans í sama tilgangi.
Í list sinni var hann afreks-
maður bæði sem leikari og þó
einkum sem leikstjóri. Hann
leikstýrði fleiri verkum við Þjóð-
leikhúsið en nokkur annar. Hann
hafði sérstæðan, markvissan, en
einfaldan leikstjórnarstíl, sem
var gífurlega áhrifamikill, enda
var hann dáður af öllum þeim
fjölmörgu leikurum sem nutu
þess að fá að vinna með honum í
gegnum árin, bæði í leikhúsi, út-
varpi og sjónvarpi. Þá átti hann
frumkvæði að fjölmörgum nýj-
ungum, bæði tæknilegum og
hvað verkefnaval varðar. Hann
átti t.d. hugmyndina að því að
Þjóðleikhúsið sneri sér að sýn-
ingum á söngleikjum, það var
hans hugmynd að Þjóðleikhúsið
festi kaup á fullkomnu hljóðkerfi
fyrir leikhús, það fyrsta sem til
var í landinu, það var undir hans
stjórn að leikhúsið leigði leik-
tjöld frá Bretlandi í nokkrum til-
vikum í stað þess að smíða þau
hér, sem var gífurlegur sparn-
aður og fleira mætti telja. Ég tel
Benedikt tvímælalaust einn
áhrifamesta leikhúslistamann
sem við höfum átt.
Benedikt var víðlesinn og ég
held að hann hafi keypt sér eina
bók eða fleiri í hverri viku og
tímaritið „The Economist“ til að
fylgjast með heimsmálunum,
vísindum og öðru sem þar má
lesa. Enda var það ósjaldan í
samræðum sem hann kom með
viðeigandi og skemmtilegar til-
vitnanir úr bókmenntunum og
þá ekki síst Shakespeare.
Hin síðari ár átti Benedikt
ítrekað í höggi við alvarleg veik-
indi af ýmsum toga og að síðustu
barðist hann við erfiðasta sjúk-
dóminn í um það bil 14 mánuði
þar til yfir lauk. Ég held að hann
hafi allan þennan tíma vitað
hvert stefndi, en neitaði að gef-
ast upp. Alltaf var hann með
spaugsyrði til að gleðja viðmæl-
endur sína þegar hann hafði
þrek til, augun brostu og hann
fylgdist vel með hvað var um að
vera í leikhúsinu og pólitíkinni.
Hann var ætíð mikið snyrti-
menni og reglulega fékk hann
vin sinn Trausta til að snyrta hár
sitt og skegg, burtséð frá því
hvernig honum leið að öðru leyti.
Það var unun að fylgjast með
af hvílíkri natni og umhyggju
Erna konan hans og synir hans,
Einar Örn og Árni, önnuðust
hann alla þessa mánuði sem
Benedikt lá veikur. Og ekki létu
barnabörnin sitt eftir liggja,
bræðurnir Hrafnkell, Kolbeinn
og Arngrímur Einarssynir og
börn Árna, þau Vala, Áróra og
Benedikt Örn. Öll elskuðu þau
afa sinn.
Benedikt var og er besti vinur
minn og minningin um einlæga
vináttu hans mun halda áfram að
gleðja huga minn svo lengi sem
ég lifi. Ég vil færa eiginkonu
hans, Ernu, sonum hans, Einari
Erni og Árna, og fjölskyldum
þeirra innilegar samúðarkveðjur
okkar Guðnýjar.
Gísli Alfreðsson.
„Hvert halda þau eiginlega að
ég geti farið?“ sagði lærimeist-
arinn þar sem hann lá fyrir
dauðanum og frétti af mikilli
sorg lærisveina sinna. Þessi orð
rifjuðust upp fyrir mér þegar
það vafðist fyrir mér að setja fá-
ein kveðju- og þakkarorð á blað
til vinar míns, Benedikts Árna-
sonar. Get ég kannski ekki kvatt
hann? hugsaði ég með mér.
Hvers vegna ekki? Jú, því hann
er farinn og þó ekki farinn. Að
sönnu farinn, en hann lifir samt
hérna áfram í okkur og með okk-
ur – andi hans og sköpunarkraft-
ur, frásagnargáfa hans og kímni,
hin sterka og góða nærvera.
Einn áhrifamesti samferðamað-
ur minn í 50 ár, þar sem hann var
mér allt í senn: samstarfsmaður,
lærifaðir og vinur. Hvílíkan sjóð
sem hann skilur eftir, ekki bara
fyrir mig, heldur svo marga aðra
sem nutu góðs af hæfileikum
hans og hugarflugi. Ævinlega
hafði hann áhrif á mann; oftast
vekjandi þar sem hann gaukaði
að manni hugmyndum og kveikti
í þráðum sem maður vissi ekki
fyrir hvar enduðu eða brá upp
öðrum sýnum en kannski blöstu
við. Og fyrir það er ég bara
þakklátur. Svo margar stundir,
svo margar hugsanir og hug-
myndir, og tilfinningar. Og þó
alls konar orð hafi fallið í hitans
leik, þá var aldrei belgingur,
aldrei hroki, ævinlega til staðar
auðmýkt gagnvart listinni, gagn-
vart lífinu. Og um leið lífsþorsti
og forvitni. Endalaus forvitni.
Fyrir mörgum árum (1.10.́78)
birtist viðtal við Benna í Þjóð-
viljanum sem bar yfirskriftina:
„Bóndinn veit afhverju hann
smalar.“ Setning sem greyptist
óafmáanleg í huga mér. Enn ein
skemmtileg tengingin í lífssýn
Benna. Og maður spyr sig:
Bíddu við, hvað með það? Er
bóndinn kannski eitthvað betur
settur en listamaðurinn t.d.?
Nei, ekki betur, bara öðruvísi.
Bóndinn er tengdur náttúrunni,
hann er jarðtengdur og hefur
einfaldar og skýrar línur í lífsins
daglega amstri. Listamaðurinn
er tengdur hugarflugi andans og
tjáningu. Svona var Benni. Yf-
irsýn. Og innsýn. Og einu sinni á
fámennri kvöldæfingu fyrir
mörgum áratugum uppi á ball-
ettsal þar sem umræður urðu
heitar og persónulegar sagði
hann eitthvað á þá leið að öll
værum við í rauninni alltaf að
reyna að segja það sama. Hvað
hann átti við er ég ekki alveg
viss um, en mér dettur í hug
hann hafi verið að vísa til enda-
lausrar viðleitni manneskjunnar
til að binda í orð skilning sinn á
hinstu rökum tilverunnar. Eitt-
hvað sem aldrei mun takast.
Heimurinn er ekki allur þar sem
hann er séður, sbr. orð Hamlets:
Það er til fleira á himni og jörðu,
Hóras,
en heimspekina þína dreymir um.
Hinu þversagnakennda eðli
tilverunnar verður ekki fundinn
staður í orðum eða hugsunum.
En ævinlega höldum við áfram
að reyna. Og þessi orð annars
lærimeistara eru kannski með
betur heppnuðum tilraunum í þá
átt:
Lífið er ferðalag
þar sem
enginn er að fara neitt.
Og sé eitthvað til í því þá helst
allt í hendur. Innganga og brott-
för. Líf og dauði. Enginn að-
skilnaður. Allt er eitt. Eilíflega.
Elsku Benni, takk fyrir mig,
takk fyrir allt. Svo miklu fyllri
sem mín innri forðabúr eru fyrir
þinn vinskap, fyrir þitt andlega
fóstur.
Sigurður Skúlason.
Herranótt Menntaskólans í
Reykjavík 1956 var í uppsigl-
ingu og við vorum komin á
Íþökuloftið til að hitta leikstjór-
ann. Þar voru kærleikar við
fyrstu sýn. Hann var ungur,
hafði sjálfur leikið á Herranótt
fimm árum áður, glaðvær, fjör-
mikill með mikla útgeislun.
Hann var nýkominn heim frá
leiklistarnámi í London.
Leikritið sem valið hafði verið
til sýningar var eftir Moliére og
gerðist á 17. öld og nú hófust
daglegar æfingar. Við fórum að
lifa í tveimur heimum, á morgn-
ana við venjubundið stúss í skól-
anum en síðdegis á Íþökuloftinu
við siði og aðstæður sautjándu
aldar. Við vorum að viðhalda ís-
lenskri leiklistarhefð, ekkert
minna, Herranótt var líka at-
burður í bæjarlífinu, forsetinn
kom á frumsýningar og oftast
kom heilsíðuumsögn um sýning-
ar með myndum í dagblöðunum.
Hátíð leikgleðinnar sagði þar
gjarnan.
Benedikt Árnason, leikstjór-
inn okkar, leiddi okkur fimlega
um leiklistarbrautina. Hann var
afar uppörvandi og kenndi okk-
ur þessi grundvallaratriði ef
leiksýning á að virka. Hann setti
okkur mörk hve langt mætti
ganga í því að auka við skemmti-
legheitin en Benedikt studdi
hjartanlega við frjóar hugmynd-
ir sem flæddu fram, ekki síst frá
helstu gleðigjöfum skólans þetta
ár, þeim Jóni E. Ragnarssyni
síðar lögmanni og Þorkatli Sig-
urbjörnssyni tónskáldi. Hinn
ógnarlegi dans tyrkneskra sjó-
ræningja með svarta augnleppa
og sveðjur varð þess vegna einn
af hápunktum sýningarinnar.
Þessi kynni af leiklistinni og
leiðsögn Benna varð okkur öll-
um að margvíslegu gagni síðar í
lífinu. Í pásum var hann hrókur
alls fagnaðar og sögumaður hinn
besti. Hann sagði okkur gjarnan
frá lífinu í Lundúnaborg, söfn-
um þar, leikhúsum og sögustöð-
um og víkkaði þannig sjóndeild-
arhring okkar sem fæst, ef
nokkur, höfðu farið yfir pollinn.
Ég man þögnina sem ríkti er
hann sagði frá óperunni Porgy
og Bess, hann flutti okkur bein-
línis inn í heim hinna svörtu er
hann raulaði söngvana og rakti
textann.
Hann vann persónulega tiltrú
okkar og skildi vel þær mikil-
vægu ákvarðanir sem biðu okk-
ar eftir stúdentspróf. Mér
reyndist hann afar hollur ráð-
gjafi.
Síðar lágu leiðir okkar Benn-
anna ekki mikið saman. Auðvit-
að fylgdist ég með glæsilegum
ferli hans sem leikstjóra en við
náðum ekki að eiga samtöl á
dýptina nema líklega á 20 ára
fresti! Það síðasta var fyrir
nokkru og þá hafði hann átt við
mikil veikindi að stríða. Við sát-
um á fjörukambinum í grennd
við Garðakirkju og nutum minn-
inganna en það var augljóst að
öllu er ánöfnuð stund, að allt
hefur sinn tíma. Að kætast hefur
sinn tíma, að deyja hefur sinn
tíma. Benni ræddi um vonina,
„hið ósýnilega sem finnur leið,
hið ósnertanlega sem höndlar
hið ómögulega“.
Og nú hefur Benedikt Árna-
son kvatt en hann skilur eftir sig
margvísleg lífsgæði hjá okkur
mörgum. Ég þakka honum af al-
hug og fel hann í arma hins góða
Guðs sem gaf honum lífið „og
hann mun þerra hvert tár af
augum þeirra og dauðinn mun
ekki framar til vera, hvorki
harmur né vein né kvöl er fram-
ar til. Hið fyrra er farið“. (Op-
inberunarbók Jóhannesar 21.4.)
Bernharður Guðmundsson.
Benedikt Árnason leikstýrði
leikritinu Nashyrningunum eft-
ir Eugène Ionesco í Þjóðleikhús-
inu á þann hátt, að alla ævi hefur
mér aldrei fundist ég hafa upp-
lifað annað eins leiklistarundur.
Þegar Róbert Arnfinnsson heit-
inn breyttist bókstaflega í nas-
hyrning á sviðinu og allt þjóð-
leikhúsið lék á reiðiskjálfi og
nötraði. Það var engu líkara en
stuðlabergið í þakinu myndi
hrynja niður í salinn eða gjá
opnast á milli sætaraðanna. Þá
skildi ég betur en fyrr og síðar
hvað mikilhæfur leikstjóri getur
lyft leikverki í æðri hæðir með
sýn sinni og skilningi, og kallað
fram ótrúlega krafta hjá miklum
leikurum. Þetta segi ég vegna
þess að Benni gat látið hluti ger-
ast á leiksviðinu sem öllum öðr-
um myndi reynast ógerningur
að leika eftir. Hann var lista-
maður með mikla náðargáfu, og
þegar hann náði að virkja þessa
gáfu, var hann engum líkur.
En Benni var ekki aðeins
mikill og einstæður leikstjóri,
hann gat líka brugðið sér í hlut-
verk leikarans – og þar var hann
á heimavelli. Ég átti því láni að
fagna að leikstýra þessum stór-
brotna leikstjóra sem leikara í
þrem kvikmyndum og kynnast
honum persónulega, urðum við
góðir vinir upp frá því. Þessar
myndir eru svo djúpt markaðar
af Benna sem karakterleikara
að án hans yrðu þær eitthvað
allt annað. Að þessu leyti hafði
Benni einstaka nærveru. Um
Benna mætti skrifa langt mál og
hans einstæða listamannsferil.
En ég skrifa þessi fátæklegu
kveðjuorð til að minnast hans í
bili og votta börnum hans og
ættingjum mína dýpstu samúð.
Hrafn Gunnlaugsson.
Við andlát Benedikts Árna-
sonar er fallinn frá einn allra af-
kastamesti leikstjóri Íslendinga.
Hann fór til Englands að loknu
stúdentsprófi, þar sem hann átti
eftir að sviðsetja mörg leikrit
með nemendum skólans.
Stærsti akur hans var þó Þjóð-
leikhúsið í Reykjavík. Hann
sótti frekari fróðleik til Eng-
lands og víðar alla sína ævi, auk
þess að lesa urmul af bókum um
listgrein sína, sem og allt milli
himins og jarðar. Hann þótti
fróður um ýmsa þætti tilverunn-
ar, þó hann léti lítið á því bera.
Benedikt þótti merkilega góður
hlustandi og tók vart orð af öðr-
um, nema viðmælendur færu
með rangt mál. Hann var því vel
metinn af vinum og vandamönn-
um. Benedikt kvæntist ungur
Ernu Geirdal, skólasystur sinni,
sem hefur reynst honum vel, þó
þau gæfu hvort öðru langa hvíld
um árabil.
Á meðan þau ár liðu eignaðist
Erna fjögur myndarleg börn og
Benedikt tvo tápmikla drengi,
þá Einar Örn og Árna. Bless-
unarlega tókst þeim að taka upp
þráðinn í sátt við Guð og menn,
og þá sér í lagi við stálpuðu
börnin sín, enda um að ræða
vandaða og vel gefna aðila sem
gefa ekki minna en þeir þiggja.
Við Vilborg þökkum tryggum
vinum samverustundir liðinna
áratuga og vottum Ernu og niðj-
um þeirra djúpa samúð.
Hrafn Pálsson.
Benedikt Örn
Árnason
  

 ÚTFARARSTOFA
KIRKJUGARÐANNA




 
 
Þegar andlát ber að höndum