Morgunblaðið - 08.04.2014, Blaðsíða 29

Benedikt Árnason, vinur
minn og fóstbróðir í meira en
hálfa öld, er látinn eftir löng og
erfið veikindi. Ég held að ekki sé
ofmælt að fáir hafi átt drýgri
þátt í því en Benedikt að gera ís-
lenskt leikhús að þeirri frjóu list-
grein sem raun ber vitni, ekki
síst með því að veita inn í Þjóð-
leikhús okkar og Ríkisútvarp
ýmsu af því merkilegasta og for-
vitnilegasta sem var að skjóta
upp kollinum í öðrum löndum
upp úr miðri síðustu öld. Bene-
dikt varð til að kveikja áhuga
margra á leiklist sem síðar lögðu
hana fyrir sig eða tóku ástfóstri
við leikhús. Af tugum „opinber-
ana“ sem hann færði okkur
freistast ég til að nefna tvær,
Nashyrningana eftir Ionesco og
Húsvörðinn eftir Pinter, sem
hann leikstýrði í upphafi ferils
síns í Þjóðleikhúsinu, áður en
fólk almennt þekkti nokkuð til
þessara höfunda. Þau kynni við
absúrdistana, aðra spennandi
höfunda og hugsuði ollu straum-
hvörfum hjá mörgum af minni
kynslóð.
En Benni, eins og hann var
kallaður, var yfirleitt ekki í nein-
um spámannsstellingum. Hann
var ljúfur og glaðvær og fremur
spar á stórar yfirlýsingar, hvað
þá að hann legði í vana sinn að
skilgrein allt í spað. Segja má að
Benni hafi vísað veginn með
magnaðri fundvísi sinni á réttu
viðfangsefnin og með listrænu
næmi. Sem leikstjóri hlúði Benni
ævinlega mest að leikurunum og
efniviðnum. Það var aldrei hans
keppikefli að gera leikstjórann
að aðalpersónu leiksýningar.
Benni var eitt mesta glæsi-
menni og sjarmatröll sinnar
samtíðar. Og hann laðaði að sér
fólk eins og segull. Ég minnist
sumarsins 1960 þegar ég var 19
ára og dvaldi nokkra daga hjá
honum og Ernu í London, nánar
tiltekið Kensington. (Ég man
enn heimilisfangið, 36 Little
Boltons, og meira að segja síma-
númerið, FRObisher 3429) Ég
fékk að þvælast með Benna um
bæinn að hitta fólk hingað og
þangað, mest leikara og aðallega
á pöbbum. Það fór ekki milli
mála að Benni var stjarna.
Heimsfrægt fólk hljóp hann uppi
til að skiptast á orðum eða ein-
hverju glensi. Hann virtist þó
ekki vera nærri eins upp með sér
af því að þekkja t.d. „Larry“ Oli-
vier og ég var af því að þekkja
Benna.
Við Benni áttum seinna marg-
oft heilmikið samstarf og um
langt árabil eyddum við gjarnan
saman frítímum okkar. Og mikið
djöfull var oft gaman. Fyrir
þessar samverustundir í leik og
starfi er ég Benna óendanlega
þakklátur. Og þegar ég lít yfir
farinn veg og er að hnoða þessu
saman verður sú hugsun áleitin
að ég fann svo undarlega oft að
Benni vissi nákvæmlega hvað ég
var að hugsa, kannski oftar en
nokkur annar sem ég hef kynnst.
Hann var nefnilega ekki bara
gáfaður, heldur var hann vitur í
þokkabót. Mér er ljóst á þessari
stundu að líf mitt hefði orðið allt
öðruvísi ef ég hefði ekki kynnst
Benna. Og þetta segir maður
ekki um hvern sem er.
Við Helga og börnin okkar
sendum Ernu og sonum Benna
og Völu, Einari Erni og Árna,
innilegar samúðarkveðjur.
Blessuð sé minning Benedikts
Árnasonar.
Örnólfur Árnason.
Látinn er eftir erfið veikindi
mikilhæfur listamaður og góður
vinur.
Þegar leiklistarsaga síðari
hluta 20. aldar verður rituð mun
nafn Benedikts Árnasonar eitt
þeirra sem hæst ber. Hann var
annar þeirra leikstjóra sem Guð-
laugur Rósinkranz valdi til leik-
forystu, þegar gömlu kempurn-
ar, Indriði Waage, Lárus
Pálsson og Haraldur Björnsson,
hurfu smám saman af vettvangi,
og Þjóðleikhúsið var síðan
starfsvettvangur Benedikts;
enginn leikstjóri hefur stýrt þar
fleiri leiksýningum.
Eftir stúdentspróf nam Bene-
dikt leiklist í Central-skólanum í
Bretlandi, einum hinna virtustu
á sínu sviði; kom heim um miðbik
sjötta áratugarins og spreytti
sig sem leikari, fyrst hjá Leik-
félagi Reykjavíkur en síðan
Þjóðleikhúsinu. Brátt var þó
ljóst að hugur hans hneigðist að
leikstjórn og þegar um 1960
taldist hann í hópi efnilegustu
leikstjóra landsins. Þau fyrirheit
efndi hann snarlega; trúlega var
næsti áratugur hans farsælasti,
því þá stýrði hann rómuðum og
minnisverðum sýningum á
nokkrum forvitnilegustu leik-
verkum þess tíma, Húsverðinum
eftir Pinter, Nashyrningunum
eftir Ionesco, Sköllóttu söngkon-
unni eftir Ionesco og Eftir
syndafallið eftir Arthur Miller.
Hann leiddi fram ný íslensk verk
eins og Forsetaefnið eftir Guð-
mund Steinsson, Hornakóralinn
eftir Odd Björnsson, Fjaðrafok
og Jón gamla eftir Matthías Jo-
hannessen, en síðasttalda verkið
var og hið fyrsta sem íslenskir
sjónvarpsáhorfendur gátu borið
augum. Af sígildum verkum var
honum falin forysta í tveimur
Shakespeare-sýningum, Hamlet
og Þrettándakvöldi. Hann stýrði
fyrstu sýningu á Íslandi á Merði
Valgarðssyni eftir frænda sinn,
Jóhann Sigurjónsson, en einnig
Galdra-Lofti Jóhanns. Einkum
er þó minnisstæð sýning hans á
Vér morðingjar eftir Guðmund
Kamban. Þessi ár varð hann og
eins konar meistari söngleikj-
anna á Íslandi með Táningaást
Bruuns Olsens og Fiðlaranum á
þakinu (ásamt Stellu Claire).
Seinna stýrði hann vinsælli sýn-
ingu á Gæjum og píum (ásamt
Kenn Oldfield). Síðasta uppsetn-
ing Benedikts í Þjóðleikhúsinu
mörgum áratugum síðar var ein-
mitt á söngleik, Söngvaseið, sem
einnig sló aðsóknarmet.
Þar á milli hafði mikið vatn
runnið til sjávar. Á áttunda ára-
tug barðist Benedikt við sjúk-
dóm, fór utan og hlaut bata og
kom svo aftur til starfa fyrir
Þjóðleikhúsið. Hér tjáir ekki að
telja upp öll þau verkefni önnur
sem hafa fest í minni dyggra
leikhúsgesta, en nefna má
Meistarann eftir Odd Björnsson,
Fröken Margréti eftir Athayde,
Gamaldags komedíu eftir Arbu-
zov og Kisuleik Örkénys, og fátt
eitt talið.
Meðal kosta Benedikts sem
leikstjóra voru næmleiki og frjó
hugmyndaauðgi án þess að slá
sig til riddara með ódýrum uppá-
hittingum eins og síðar varð
tíska; hógvær smekkur samfara
góðri þekkingu á stílbrigðum og
jafnframt virðing fyrir höfund-
um og þeirra orði, svo sem var
sameiginlegt með okkur leik-
stjórum af hans kynslóð. Hann
fylgdist vel með og var hug-
kvæmur í sviðsetningum, en
leikurum féll afar vel að vinna
með honum. Marga þessara eðl-
iskosta mátti merkja i Shake-
speare-sýningu Sigurðar Skúla-
sonar nýlega, sem var kærkomin
endurkoma.
Eftir að leiðir Benedikts og
Þjóðleikhússins skildi hélt hann
sig til hlés og barðist reyndar við
ýmsa sjúkdóma, en hafði aftur
og aftur sigur.
En nú er hann allur og við
Þóra sendum Ernu og sonum
hans, Einari Erni og Árna, og
þeirra fólki okkar innilegustu
samúðarkveðjur.
Sveinn Einarsson.
Leiðir okkar Benna lágu fyrst
samn fyrir um 70 árum. Við vor-
um nágrannar á Melunum,
bekkjarbræður í menntaskólan-
um og vinir.
Að loknu stúdentsprófi tók líf
okkar ólíka stefnu. Leiklistin
átti hug Benna. Eftir að hafa
sótt sér menntun í þekktum leik-
listarskóla í London varð hann
„lífskúnstner“ í þjónustu Thalíu.
Hann blótaði Bakkus um tíma,
tók við hann harða glímu og
hafði betur. Til þess þarf mikinn
viljastyrk og karakter, sem lýsir
Benna vel.
Þótt leiðir okkar í starfi og
striti væru ekki í sama farvegi
og samverustundum fækkaði
héldust gömul vináttubönd. Á
þau féll aldrei skuggi.
Í stórum og samheldnum hópi
okkar, sem útskrifuðumst frá
MR vorið 1951, var Benni glað-
vær og glettinn og iðulega hrók-
ur alls fagnaðar. Hann kunni þá
list að lífga upp á umhverfið með
léttum og græskulausum húmor
og aldrei man ég hann mæla illt
til annarra. Þeir sem nutu vin-
áttu Benna og samvista við hann
fundu að hann átti mikið að gefa
öðrum.
Okkur bekkjarsystkinunum
er minnisstætt þegar Benni lék
aðalhlutverkið í „Við kertaljós“ í
Iðnó á Herranótt 1951. Frammi-
staða hans og hæfileikar vöktu
strax mikla athygli. Við nutum
þess líka, þegar hann mörgum
árum síðar las ljóð og smásögur
á jólafundum okkar. Framsögn
hans var skýr og listræn.
Aðrir munu eflaust minnast
starfa Benedikts í þágu leiklist-
arinnar, bæði sem leikari og ekki
síður leikstjóri. Um árabil
stjórnaði hann sýningum, leik-
ritum og söngleikjum, sem nutu
mikilla vinsælda og mestrar að-
sóknar í Þjóðleikhúsinu, þar sem
starfsvettvangur hans var lengst
af. Eru þá ótalin fjölmörg verk á
öðrum leiksviðum, sem hann
stjórnaði eða lék í.
Á árum áður var ég tíður gest-
ur á heimili foreldra Benna,
þeirra Jónu og Árna. Þar naut
ég vináttu og velvildar, sem ekki
gleymist.
Eiginkonu Benna, Ernu Geir-
dal, og sonum hans tveimur,
Einari Erni og Árna, vottum við
Sigurlaug samúð. Umhyggja og
ástúð, sem þau sýndu honum í
erfiðum veikindum, vakti að-
dáun.
Jón G. Tómasson.
Leikárið 1983/84 steig ég mín
fyrstu spor á sviði Þjóðleikhúss-
ins sem Sarah Brown í Gæjum
og píum. Það var undir öruggri
handleiðslu þeirra Benedikts
Árnasonar, Kens Oldfield og
Agnesar Löve. Ég var auðvitað
bæði spennt og kvíðin en það var
tekið svo fallega og vel á móti
mér að öll vanlíðan gufaði upp
eins og dögg fyrir sólu. Benedikt
var afskaplega næmur á líðan
ungu leikkonunnar og með fal-
lega brosinu sínu, húmornum og
einstakri kurteisi losaði hann
mig við feimnina og ég fór að
njóta þess að taka þátt í því
mikla ævintýri sem sýningin var.
Þau voru líka ófá, ævintýrin sem
leikhúsáhorfendur fengu að taka
þátt í undir stjórn Benedikts;
hann er sá leikstjóri sem hefur
sett upp flestar sýningar á fjöl-
um Þjóðleikhússins til þessa
dags, að því ég best veit. Hlut-
verkin mín undir hans stjórn
urðu líka fleiri og samstarfið
alltaf jafn ljúft. Mig langar að
þakka honum Benna Árna fyrir
samfylgdina og traustið sem
hann sýndi mér og forsjóninni
fyrir að ég skyldi fá að kynnast
þessum glæsilega sjentilmanni.
Blessuð sé minning hans.
Ragnheiður Steindórsdóttir.
„Jæja, þá er að koma sér í
rétta sokkinn,“ sagði Benni og
klæddi sig í svartan götóttan
sokk. Hann var að leggja af stað
í smáleiðangur með ungum leik-
ara sem var að kaupa sína fyrstu
íbúð. Ferðinni var heitið á fund
þriggja bankastjóra í miðbænum
að slá víxla, svo hægt væri að ná
því saman, sem upp á vantaði.
„Vertu ekkert smeykur við þá.
Þetta eru allt gamlir skólabræð-
ur mínir. En það er vissara að
fara í sokkinn.“
Það þarf ekki að orðlengja það
að þeir samþykktu og ábyrgðust
víxlana í bak og fyrir og íbúðar-
kaup mín í höfn.
Hann var prakkari, kærleiks-
ríkur, örlátur, einstakur lista-
maður.
Fyrir 50 árum kom hann til
okkar nemendanna í MR að leik-
stýra Herranótt. Hann hafði áð-
ur byrjað leikaraferil sinn þar,
og seinna eftir námið í London
hafði hann einnig byrjað leik-
stjórastarfið í Menntaskólanum
og stjórnað þar fjórum sýning-
um. Hann leikstýrði okkur tvö ár
í röð og seinna árið sýndum við í
Þjóðleikhúsinu fyrir hans til-
stilli. Einhvern veginn í ósköp-
unum tókst honum að fá Guðlaug
Rósinkrans til að hleypa okkur
krökkunum inn á stóra sviðið.
Það má reyndar sjá það á sögu
Þjóðleikhússins að það hefur
verið gæfa Guðlaugs og íslenska
leikhússins að Benna tókst að
telja hann á að leggja út í stærri
og merkari ævintýri en þetta.
Benni lék fjölda hlutverka hjá
Þjóðleikhúsinu … „en þar kom-
ust þeir að því hve lélegur leikari
ég var, og gerðu mig að leik-
stjóra, og við leikstjórn hef ég
verið fram á þennan dag“. (Úr
viðtali í leikskrá Herranætur
1965.)
Glæsilegur leikstjóraferill
hans í Þjóðleikhúsinu er nær
óslitinn frá 1958 til 1990, þegar
hann stjórnar rúmlega 50 leik-
sýningum leikhússins. Varla
verður það met nokkurn tíma
slegið. Áhrif hans í íslensku leik-
húsi eru gríðarleg. Þegar litið er
yfir verkefnaskrá hans sést
hversu sviðið er fjölbreytt. Hann
leikstýrir tveimur eða þremur
sýningum árlega í Þjóðleikhús-
inu, ótal verkum í útvarpi og svo
fyrstu upptökum leikrita í sjón-
varpi. Auðvitað var ungur maður
ekki samur eftir að hafa séð
Nashyrningana, Húsvörðinn,
Hamlet, Sköllóttu söngkonuna,
Loftbólur, Hornakóral, Þrett-
ándakvöld, Galdra-Loft og svo
allar hinar sýningarnar.
Ég á honum skuld að gjalda.
Ég naut tilsagnar hans í Leik-
listarskóla Þjóðleikhússins – var
þá aðstoðarmaður leikstjórans í
nokkrum sýningum og leikari í
öðrum. Þá gerði hann mig að
leikstjóra af örlæti sínu er við
leikstýrðum saman tveimur leik-
ritum eftir Birgi Engilberts,
Hversdagsdraumi og Ósigri, ár-
ið 1972. Ég var heppinn, betri
grunn að lífsstarfinu var ekki
hægt að hugsa sér. Aldrei heyrði
ég hann stæra sig af verkum sín-
um, þótt oft hefði nú verið tilefni
til. Hann var mikill húmoristi og
sá alltaf skrýtnar og skemmti-
legar hliðar á málunum. Hann
var góður maður. Vinur.
Þín er sárt saknað.
Þórhallur Sigurðsson.
Um miðjan sjötta áratug síð-
ustu aldar voru blikur á lofti
varðandi Herranótt MR. Rætt
var um það í alvöru að leggja
þessa dýrmætu hefð niður og
fjárhagstap vegna hennar var al-
varleg ógn. Má samt merkilegt
heita að ætla að leggja hana nið-
ur, því að Herranótt markaði
upphaf leiklistarsögu Íslands.
Þá var það mikið happ að til
hjálpar Herranótt kom Einar
Magnússon menntaskólakennari
sem tryggði framtíð Herranæt-
ur með atbeina sínum meðan
hans naut við. Ekki var síðri
hlutur Benedikts Árnasonar
leikara, sem leikstýrði Herra-
nótt í fjögur skipti í röð á örlaga-
tímabili í sögu hennar og átti
ómetanlegan þátt í því hve vel
tókst til við að skapa eftirminni-
legar leiksýningar þegar mest á
reið. Dágóður ágóði varð af
„Vængstýfðum englum“ 1958
vegna vinsælda þeirrar sýningar
og 1959 skyldi ráðist í fyrsta sinn
í sögu Herranætur í að flytja
verk sjálfs leikjöfursins Willi-
ams Shakespeares, „Þrettánda-
kvöld“. Það var næstum því fífl-
djarft tiltæki hjá óþroskuðum
unglingum og í byrjun var útlitið
ekki gott, því að einstök lagni,
persónutöfrar, hlýja og glað-
værð Benna virtist í fyrsta sinn
ekki ætla að hrökkva til að ná því
besta út úr leikendum. Á einni
æfingunni stökk hann allt í einu
á fætur og hrópaði: „Stopp,
stopp! Þetta er ekki hægt,
krakkar, – mér hrútleiðist!“ Við
fengum ákveðið áfall því að slíkt
hafði aldrei gerst fyrr. Mig
minnir að hann hafi slitið æfing-
unni en sagst ætla að gefa okkur
tækifæri til að bæta úr og brýnt
okkur til að beisla leikgleðina og
bjartsýnina á næstu æfingu.
Þetta reyndist vera það sem við
þurftum. Við komum endurnærð
og endurnýjuð til leiks og fram-
haldið var slíkur samfelldur
draumur, að Þrettándakvöld
1959 og allt sem henni viðkom er
sveipað meiri ljóma í minning-
unni en flest annað sem ég hef
upplifað á ævinni. Áhorfendum
og leikdómendum bar saman um
að unnið hefði verið kraftaverk
með þessari sýningu. Við sem
tókum þátt í henni sáum sama
Þrettándakvöld sýnt í Þjóðleik-
húsinu nokkrum árum síðar og
þótt mér sé málið skylt fullyrði
ég að okkar sýning var betri! Nú
er leikstjórinn, sem laðaði fram
og skóp þessa yndislegu sýn-
ingu, allur. Um fáa menn á lífs-
ferli mínum leikur jafnmikill
ljómi og um Benedikt Árnason.
Það fer svo yndislegur straumur
um mann við að hugsa til þessa
ljúfa drengs. Blessuð sé minning
hans.
Ómar Ragnarsson.
„Hann er hinumegin.“
Mönnum kann að þykja þetta
harla furðuleg fyrirsögn á minn-
ingargrein, en vonandi tekst mér
að útskýra hana með þeim orð-
um, sem hér fara á eftir.
Þannig var mál með vexti að
ég var lagður inn á Landspítal-
ann í Fossvogi fyrir nokkrum ár-
um vegna óróleika í kransæðun-
um, sem við báðir Benedikt og
ég áttum við að stríða. Dag
nokkurn ákvað Benedikt að
heimsækja mig og fór beinustu
leið á þá deild þar sem hann
sjálfur hafði legið einu sinni og
spurði eftir mér. Þá fékk hann
eftirfarandi svar: „Hann er hinu-
megin“ og hver voru þá viðbrögð
Benedikts við því?
Nú einfaldlega þau að leggja
svohljóðandi spurningu fyrir
hjúkrunarfræðingana á deild-
inni: „Mistókst aðgerðin?“
Hjúkrunarfræðingunum brá
heldur betur í brún og áttu ekk-
ert svar við þessari óvæntu
spurningu Benedikts, en honum
brást ekki kímnigáfan frekar en
fyrri daginn. Þegar hann kom
loksins inn á stofuna mína var ég
steinsofandi og hann vildi ekki
fyrir nokkurn mun vekja mig af
meðfæddri tillitssemi.
Nokkrum mánuðum síðar var
hann sjálfur lagður inn á sama
spítala og viti menn, ég kom líka
að honum steinsofandi og vita-
skuld fylgdi ég hans fordæmi og
lét það því alveg ógert að trufla
svefn hans. Hér verður ekki
fjallað um leikara- og leikstjórn-
arferil hans sem að flestra dómi
var einkar farsæll.
En nú er hann Benedikt,
sögumaðurinn óborganlegi og
kær vinur okkar kominn hinu-
megin og það í alvörunni. Við
hjónin erum alveg sannfærð um
að þar hafi hann fengið hjartan-
legar og hlýjar móttökur.
Við sendum eiginkonu hans
og öðrum aðstandendum okkar
innilegustu samúðarkveðjur.
Halldór Þorsteinsson,
Andrea Oddsteinsdóttir.
MINNINGAR 29
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 8. APRÍL 2014
Virðing,
reynsla
& þjónusta
Allan
sólarhringinn
571 8222
Svafar:
82o 3939
Hermann:
82o 3938
Ingibjörg:
82o 3937
www.kvedja.is
svafar & hermann
✝
Ástkær eiginmaður, faðir, tengdafaðir og afi,
GEIR ZOËGA
Ægissíðu 66,
Reykjavík,
andaðist 31. mars á Landspítalanum.
Útförin fer fram frá Dómkirkjunni 9. apríl
kl. 15.00.
Þeim sem vilja minnast hans er bent á líknardeild
Landspítalans í Kópavogi.
Sigríður E. Zoëga,
Þórdís Zoëga, Kristján Óskarsson,
Ragnhildur Zoëga, Ásgeir Ásgeirsson,
Geir Magnús Zoëga, Þóra Björg Dagfinnsdóttir,
Jakobína Birna Zoëga, Anton Örn Bjarnason
og barnabörn.
✝
Ástkær móðir mín, tengdamóðir, amma og
langamma,
GUÐRÚN EINARSDÓTTIR,
Aflagranda 40,
Reykjavík,
áður Skipholti 32,
sem lést á Landspítala að morgni sunnu-
dagsins 30. mars, verður jarðsungin frá
Háteigskirkju fimmtudaginn 10. apríl kl. 13.00.
Guðmundur Jón Elíasson, Sigríður Valsdóttir,
Elías Freyr Guðmundsson, Kristbjörg Magdal Kristinsdóttir,
Valur Árni Guðmundsson, Lára Hrönn Hlynsdóttir,
Eva María Guðmundsdóttir,
Elvar Jón Guðmundsson
og langömmubörnin.