Morgunblaðið - Sunnudagur - 27.04.2014, Blaðsíða 24

24 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 27.4. 2014
Heilsa og hreyfing
T
inna Laufey Ásgeirsdóttir, lektor í
hagfræði við Háskóla Íslands, og
Þórhildur Ólafsdóttir, doktorsnemi í
hagfræði í HÍ, unnu að rannsókn-
inni ásamt þremur bandarískum konum sem
einnig eru hagfræðingar, meðal annars hjá
hinum kunna Princeton-háskóla í Bandaríkj-
unum.
Á meðal þess sem skoðað var í rannsókn-
inni var ýmis hegðun sem áhrif hefur á
heilsu. Neysla tóbaks, áfengis, sykraðra gos-
drykkja, sælgætis, skyndibita, ljósabekkja,
ávaxta, grænmetis, lýsis og vítamíns og fæðu-
bótarefna Íslendinga, annars vegar árið 2007
og hins vegar árið 2009. Gögn um þessa
neyslu sitt hvorum megin við efnahagskrepp-
una, ef svo má segja, lágu því fyrir og gátu
hagfræðingarnir unnið úr þeim. Rannsóknin
var unnin upp úr viðamiklum rannsókn-
argrunni sem embætti landlæknis hefur undir
höndum en þar er að finna upplýsingar sem
geta svarað óteljandi spurningum. Upplýsing-
unum er safnað saman af starfsfólki embætt-
isins en rannsakendur geta nýtt sér þá vinnu
og unnið úr gögnunum. Þessi tiltekna rann-
sókn er til að mynda hluti af nokkuð um-
fangsmikilli skoðun á áhrifum efnahagshruns-
ins í víðara samhengi sem Tinna Laufey
vinnur að ásamt fleiri vísindamönnum og
Rannsóknarsjóður Íslands hefur styrkt. Má
þar nefna Unni Önnu Valdimarsdóttur, Örnu
Hauksdóttur og Stefán Hrafn Jónsson, sem
öll starfa við Háskóla Íslands auk erlendra
vísindamanna.
Áhugavert rannsóknartækifæri
Sunnudagsmogginn tók Tinnu tali og segist
hún strax hafa orðið spennt fyrir rannsókn-
inni vegna þess hversu gott tækifæri hafi
skapast til þess að rannsaka hugsanlegar
breytingar á hegðun fólks þegar aðstæður
breytast verulega og snögglega eins og í fjár-
málakreppunni. „Mér fannst rannsókn-
artækifærið vera mest spennandi. Skilin eru
svo skýr því nánast er hægt að merkja upp-
haf kreppunnar upp á dag, þegar ákveðinn
maður sagði: Guð blessi Ísland. Þetta er
kannski ekki alveg svo einfalt en það liggur
við. Þarna verður umturnun á lífi fólks og
hvaða áhrif hafði það á hegðun? Svona að-
stæður eru tæki fyrir rannsakendur til að
svara spurningum sem er mjög erfitt að
svara við aðrar aðstæður. Hagfræði er atferl-
isvísindi þar sem við reynum að skilja hegðun
fólks. Sem hagfræðingi langaði mig að skilja
hvaða áhrif kreppan hafði á hegðun fólks og
þess vegna tók ég hegðunina sérstaklega fyr-
ir. Þar fyrir utan hef ég rannskað ýmislegt
annað sem hlaust af þessari hegðun eins og
líkamleg einkenni sem dæmi en ég hef ekki
síst mikinn áhuga á atferli fólks. Mér fannst
mjög áhugavert að sjá að breytingar á hegð-
un voru nokkuð fyrirsjáanlegar. Þrátt fyrir að
hér sé tímabil til skoðunar sem virðist mörg-
um nokkuð kaótískt, þá er undirliggjandi að
fólk reynir að vinna úr því með einhverjum
hætti. Mér finnst heillandi að við skulum
bregðast svona hratt við aðstæðum nánast
ósjálfrátt. Mannskeppnan er, eins og svo
margt annað í náttúruhegðun, ansi þróuð.
Okkur verður tíðrætt um breytingar á við-
horfum fólks, og þau eru sjálfsagt margvísleg,
en hvað þessa hegðun varðar sem hér var til
skoðunar, þá má að stærstum hluta skýra
hana út frá breyttum hvötum í umhverfi
fólks. Skiptir þá verð t.d. miklu máli þó svo
að breytingar á öðrum hvötum, s.s. tekjum og
vinnutíma, skipti þar líka einhverju máli.“
Breytingar til hins betra
Niðurstöður rannsóknarinnar eru í megin-
atriðum þær að Íslendingar drógu úr reyk-
ingum, áfengisneyslu, neyslu sykraðra gos-
drykkja, neyslu sælgætis og notkun
ljósabekkja árið 2009 miðað við 2007. Nokkuð
sem telst jákvætt út frá lýðheilsusjón-
armiðum en hins vegar dró einnig úr neyslu
ávaxta og grænmetis. Þá jókst neysla skyndi-
bitafæðis á tímabilinu. Íslendingar juku
neyslu sína á lýsi á tímabilinu og þá jókst
ráðlagður svefn en þar er miðað við 7-9 tíma
nætursvefn. Umtalsverðar og í sumum til-
fellum miklar verðhækkanir urðu á þeim
vörum sem var minna neytt árið 2009. Ólíkt
hinum neysluvörunum þá lækkaði raunverð
lýsis og skyndibita sem jókst í neyslu og
fórnarkostnaður tíma, sem er í raun verðið á
svefni, lækkaði jafnframt. Við vitum úr öðrum
rannsóknum hversu miklar breytingar eru á
hegðun fólks þegar verð þessara vörutegunda
breytist, og tilfellið er að hegðunarbreytingar
í kreppunni voru ekki mjög frábrugðnar því
sem fyrri mælingar á verðbreytingum höfðu
sagt fyrir um.
Þegar stiklað er á stóru í niðustöðum þess-
arar viðamiklu rannsóknar þá nefnir Tinna
þessi áhrif verðs á hegðun og segir þau raun-
ar hafa komið sér á óvart þrátt fyrir allar
þær rannsóknir sem áður hafi sýnt hversu
sterkur stýriþáttur verð er. „Ég trúði því að
fólk myndi bregðast við aðstæðum upp að
einhverju marki. Viðbrögðin voru á þessu
óvenjulega tímabili fyrirsjáanlegri en mig ór-
aði fyrir og það kom mér helst á óvart. Nú
hefur þessi rannsóknarhópur sótt um leyfi til
embættis landlæknis til þess að fá sambæri-
leg gögn sem safnað var árið 2012. Þá hefur
aftur orðið breyting á verði og ýmsum öðrum
þáttum í lífi fólks. Við viljum því rannsaka
hvort fólk hafi aftur aðlagast breyttum að-
stæðum eins og það gerði á milli áranna 2007
og 2009. Skyldi það vera viðvarandi radar í
fólki að bregðast við aðstæðum eða hafði það
áhrif á hegðunina hversu meðvitað fólk var
um breytingarnar sem urðu á þjóðfélaginu
árið 2009?“
NIÐURSTÖÐUR NÝRRAR ÍSLENSKRAR RANNSÓKNAR
Neysluvenjurnar
breyttust í kjölfar
kreppu
Verðbreytingar og breytingar á hegðun milli 2007 og 2009
70
60
50
40
30
20
10
0
-10
-20
Áfengi Sælgæti LjósabekkirGosdrykkir Skyndibiti Ávextir GrænmetiTóbak
Verð Neysla
13,1%
21,4%
29,8%
22,6%
-3,5%
11,4%
64,5%
10,5%
-10%-7,8%
-1,7%
2,5%
-5,6%
-18,9%-12,3%-14,8%
Taflan sýnir breytingar á raunverði og breytingar á neysluhegðun milli nóvember 2007 og nóv-
ember 2009. Tölurnar eru unnar útfrá gögnum Hagstofunnar.
Morgunblaðið/Eyþór
ÍSLENDINGAR VIRÐAST HAFA BREYTT NEYSLUVENJUM SÍNUM EFTIR AÐ
EFNAHAGSKREPPAN SKALL Á OG STÝRÐIST SÚ NEYSLUBREYTING AÐ
STÆRSTUM HLUTA AF BREYTINGUM Á VÖRUVERÐI. NIÐURSTÖÐUR NÝ-
LEGRAR RANNSÓKNAR ÍSLENSKRA OG BANDARÍSKRA HAGFRÆÐINGA
BENDA STERKLEGA TIL ÞESSARAR NIÐURSTÖÐU
Kristján Jónsson kris@mbl.is
Íslenska heimildamyndin Hallgrímur – Maður eins og ég verður sýnd á alþjóðlegri kvik-
myndahátíð Mad in America sem fram fer í október í Massachusetts í Bandaríkjunum. Myndin
fjallar um lífshlaup Hallgríms Björgvinssonar heitins og um stofnun Hugarafls, sem eru samtök
notenda geðheilbrigðisþjónustu. Myndin er aðgengileg á www.hugarafl.is.
Hugmyndafræði Hugarafls á kvikmyndahátíð
Viðmælandi Sunnudags-
blaðsins, Tinna Laufey
Ásgeirsdóttir, er doktor í
hagfræði. Oft og tíðum er
hún hins vegar kölluð
heilsuhagfræðingur rétt
eins og Ragnar Árnason,
doktor í hagfræði, er oft
og tíðum kallaður auð-
lindahagfræðingur svo
dæmi sé tekið. Heilsuhagfræði er ein af
undirgreinum hagfræðinnar og hana er
hægt að nota til að fjalla um ýmsa þætti
heilsu.
Hægt að taka meistaragráðu
við Háskóla Íslands
Heilsuhagfræði hefur vaxið fiskur um
hrygg, nú þegar er hægt að læra heilsu-
hagfræði til meistaragráðu við Háskóla Ís-
lands og sækja námskeið í heilsuhagfræði í
gegnum Endurmenntun Háskóla Íslands.
Viðfangsefni í heilbrigðisþjónustu krefjast
slíkrar sérmenntunar.
„Mannfólkið er þannig gert að það vill
yfirleitt meiri gæði frekar en minni. Vandi
liggur hins vegar í því að auðlindir sam-
félagsins eru ekki óþrjótandi.
Hagfræði er vísindagrein sem fjallar um
leiðir til að ráðstafa takmörkuðum auð-
lindum samfélaga. Orðið hagfræði er lýs-
andi því hagfræðingar fjalla um hvernig
hagsæld samfélagsins sé hámörkuð. Til
þess að nálgast ólíkar aðstæður í sam-
félaginu takast hagfræðingar á við við-
fangsefni sín innan marka margra und-
irgreina. Heilsuhagfræði fjallar t.d. um
ýmsa þætti er varða heilsu. Grunn-
spurningar hagfræðinnar; hvað skal fram-
leiða, í hvaða magni, fyrir hvern og af
hverjum, til þess að hámarka hagsæld
samfélagsins, eru ekki síður mikilvægar
varðandi heilsu en aðra þætti,“ útskýrir
Tinna.
HVAÐ ER HEILSUHAGFRÆÐI?
Grunnspurningar hagfræðinnar
yfirfærðar á heilsu
Dr. Tinna Laufey
Ásgeirsdóttir
* Hagfræðingarnir Tinna Laufey Ás-geirsdóttir og Þórhildur Ólafsdóttir
unnu viðamikla rannsókn um neysluvenj-
ur Íslendinga, fyrir og eftir efnahags-
kreppuna, upp úr gögnum embættis
landlæknis.
* Rannsóknin var unnin í samstarfivið bandarísku hagfræðingana Hope
Corman, Kelly Noonan og Nancy E.
Reichman.
* Niðurstöður rannsóknarinnarbenda til þess að Íslendingar hafi tamið
sér heilbrigðari lífsstíl í kjölfar efnahags-
kreppunnar. Rannsóknin sýnir til dæmis
að úr neyslu áfengis og notkun tóbaks
dró umtalsvert árið 2009 miðað við
2007.
* Niðurstöðurnar benda til þessað verðbreytingar hafi áhrif á hegðun.
* Niðurstöðurnar birtust fyrst íhinu sterka alþjóðlega vísindatímariti
Economics & Human Biology frá Else-
vier.
* Ýmsir erlendir fjölmiðlar hafasýnt rannsókninni áhuga og fjallað um
hana. Má þar nefna The Economist, The
New York Times og Huffington Post.