Læknablaðið - 15.01.2000, Blaðsíða 9

FRÆÐIGREINAR / RITSTJÓRNARGREIN
Taugavísindi
Ný þekking kollvarpar eldri hugmyndum
Elías
Ólafsson
Höfundur er prófessor í
taugasjúkdómum viö lækna-
deild Háskóla íslands og
yfirlæknir taugalækninga-
deildar Landspítalans.
Á síðustu þremur áratugum hafa rannsóknir á
heila og taugakerfi tekið mikinn fjörkipp og síðustu
10 árin hafa vísindamenn á sviði taugavísinda (neuro-
sciences) þrívegis fengið Nóbelsverðlaun í læknis-
fræði. Miklar framfarir hafa orðið á grundvallarþekk-
ingu á starfsemi heilans og taugakerfisins og einnig í
greiningu og meðferð heilasjúkdóma.
Margt hefur skýrst í sambandi við þroska heilans.
í heilanum eru 100 milljarðar (10") taugafrumna og
talið er að hver þeirra tengist 1.000 öðrum tauga-
frumum. Ljóst er að þau 50.000 gen eða svo, sem
geyma upplýsingar um taugakerfið, geta ekki falið í
sér upplýsingar um öll tengsl milli laugafrumna held-
ur aðeins lagt meginlínur um uppbyggingu þessara
tengsla. Nú er talið að þau áreiti sem barn verður
fyrir á fyrstu mánuðum ævinnar, og þá fyrst og fremst
sjón og mál, ráði þroska heilans og móti andlega
hæfileika viðkomandi á fullorðinsárum. Þessar niður-
stöður hafa einnig fengið stuðning úr annarri átt. Ár-
um saman hefur stór rannsókn verið stunduð við Há-
skólann í Minnesota, á eineggja tvíburum sem ekki
eru aldir upp saman. Ulgangur rannsóknarinnar er
meðal annars að meta að hve miklu leyti hæfileikar
fullorðinna tengjast erfðum og að hve miklu leyti þeir
tengjast umhverfisþáttum. Fjórðungi bregður til
fósturs segir í Njálu og tvíburarannsóknin bandaríska
styður þessa gömlu visku, því að niðurstöður benda
til þess að um fjórðung andlegs atgervis megi beinlín-
is rekja til áhrifa atlætis í æsku.
Ný þekking hefur komið fram á sviðum sem áður
voru talin fullkönnuð. Talið hefur verið að tauga-
frumur skipti sér ekki eftir fæðingu, en á árinu 1998
var sýnt fram á að frumur í heila fullorðinna skipta
sér. Enn er óljóst hvaða þýðingu þessi uppgötvun
mun hafa, en hún hefur þegar glætt áhuga á rann-
sóknum á endumýjun heilans. Mun verða hægt að
græða skemmdan heila? Mun verða hægt að græða
skaddaða mænu? Niðurstöður hafa sannarlega gefið
sjúklingum og vísindamönnum nýjar vonir og rann-
sóknaráhugi hefur aukist verulega við þessar nýju
uppgötvanir.
Taugameinafræðin hefur einnig lagt sitt að mörk-
um. Það eru aðeins um tveir áratugir síðan talið var
að vitglöp (dementia) hjá fullorðnum stöfuðu fyrst og
fremst af skertri blóðrás til heilans, en þá uppgötvað-
ist að Alzheimerssjúkdómurinn, sem þekktur hafði
verið um áratugi sem orsök vitglapa hjá ungu fólki,
var einnig algengasta orsök vitglapa hjá gömlu fólki.
Þessi uppgötvun varð grunnur að þeim miklu rann-
sóknum sem gerðar hafa verið á Alzheimerssjúk-
dómi á síðustu árum.
Það var fyrst árið 1973 að byijað var að taka tölvu-
sneiðmyndir og þá fyrst var hægt að skoða heila lif-
andi sjúklinga. Tölvusneiðmyndatæknin kom hingað
til lands árið 1981 og síðan hefur segulómun (magn-
etic resonance imaging, MRI) bæst við. Þessi tækni
hefur gjörbreytt möguleikum á greiningu og með-
höndlun sjúkdóma í miðtaugakerfi. Einnig hafa þró-
ast aðrar rannsóknaraðferðir og merkust þeirra er
svokallað PET skann (positron emission tomo-
graphy) sem er sneiðmynd er sýnir efnaskipti heilans.
Með þessari rannsóknaraðferð hefur verið hægt að
staðsetja og rannsaka svæði í heilanum sem tengjast
margvíslegri starfsemi hans svo sem sjón, hreyfingu,
svefni, skynjun verkja og svo framvegis.
Mikill árangur hefur náðst í leit að nýjum lyfjum.
Fyrsta nútímalyfið við flogaveiki, fenemal, kom fram
í upphafi aldarinnar og næstu 60 árin bættust aðeins
fáein við. Á síðustu 15 árum hafa hins vegar komið á
markað nær 20 lyf við flogaveiki. Mörg lyf við Park-
insonssjúkdómi hafa einnig komið á markaðinn og
lyf sem hægja á bæði motor neuron sjúkdómi og
multiple sclerosis. Mikil áhersla hefur verið lögð á að
finna lyf við heilaæðasjúkdómum og nú hillir jafnvel
undir lyf sem nota má gegn heilaslagi.
Heilaaðgerðir við flogaveiki hafa tekið miklum
framförum og nú er hægt að lækna með skurðaðgerð
stóran hluta sjúklinga með temporal lobe flog, sem er
algengasta tegund illviðráðanlegra floga hjá fullorðn-
um. Þegar hefur vel á annan tug Islendinga fengið
góða lækningu með aðgerð af þessu tagi. Einnig hef-
ur tekist að hafa veruleg áhrif á einkenni Parkinsons-
sjúkdómsins, en hægt er að gera aðgerð vegna skjálfta
(tremor) (thalamotomia) eða dyskinesia (pallido-
tomia) sem tengjast langvarandi levódópameðferð.
Miklar framfarir hafa orðið í erfðafræði á síðustu
árum. Talið er að maðurinn hafi rúmlega 100.000 gen
og um helmingur þeirra geymir upplýsingar um bygg-
ingu og starfsemi taugakerfisins. Eingenasjúkdómar
stafa af einu gölluðu geni og nú hefur tekist að finna
og ákvarða gerð flestra þeirra. Þessi þekking hefur
enn litlu skilað hvað varðar lækningu, en komið hafa
fram aðferðir til að greina þessa sjúkdóma af öryggi.
Stundum finnst ekki ákveðið gallað gen þó svo að
tekist hafi að leiða svo og svo sterkum líkum að því
að gen, mikilvægt fyrir erfðir sjúkdómsins, leynist í
Læknablaðið 2000/86 9