Læknablaðið - 15.11.2000, Qupperneq 30

T
FRÆÐIGREINAR / LYFJAFRÆÐI
Mynd 1. Felix Hoffmann,
þýskur lyfjafrœðingur og
efnafrœðingur, „faðir"
aspiríns. Hann samtengdi
(bjó til) í ágúst 1897 fyrstur
manna hreina
acetýlsalicýlsýru með því
að acetýlera salicýlsýru. í
sama mánuði samtengdi
hann heróín,
díacetýlmorfín, með því að
acetýlera morfín. Hann
birti ekkert um vinnu sína,
en vinnubókafœrslur hans
erutil(l).
Ljósm.: Jóhannes Long
eftir mynd í (1).
Aspirín er enn að 100 árum liðnum í fullu gildi og
sennilega hefur ekkert lyf verið meira notað. Þá eru
yngri lyf með aspirínlíka verkun, hér sameiginlega
nefnd salílyf, meðal mest notuðu lyfja. Það vekur því
vissulega athygli, er vísindamenn í læknastétt halda
því fram í fullri alvöru og með góðum rökum, að
aspirín sé of lítið notað á vissar ábendingar (2)! Nýr
skilningur á verkjadeyfandi verkun aspiríns (3,4) eða
væntanleg tilkoma nítróaspiríns (5) á nýrri öld mun
og síst draga úr notkun lyfsins. Gróska í rannsóknum
á aspiríni og öðrum salílyfjum og á nýjum
notkunarmöguleikum þessara lyfja er næsta ótrúleg,
og þetta eru lyf sem engir, lærðir eða leikir, komast
undan að nota.
I þessum texta, sem lokið var við í júlí 2000, er
einkum leitast við að rekja nýlegar eða nýjustu
rannsóknir á aspiríni og aspirínlíkum lyfjum
(sahlyfjum), er flestar tengjast áhrifum þessara lyfja á
prostaglandín og skyld efni. Er þar átt við
rannsóknir, sem unnar hafa verið á um það bil 30 ára
tímabili frá 1971 og fram á árið 2000 (kafli III). Til
þess að tengja þær rannsóknir við það, sem á undan
er farið, er nauðsynlegt að huga lítillega að tilurð og
forsögu acetýlsalícýlsýru og ferils hennar og
aspirínlíkra lyfja fyrstu 70 árin eða svo (um það bil
1900-1970) (kaflar I og II). Að lokum er svo reynt að
meta stöðu aspiríns og skyldra lyfja í dag (kafli IV).
I. Forsaga og tilurð acetýlsalicýlsýru
Lærðir læknar vissu í fornöld, að í berki víðis (og í
fleiri plöntum) væru efni, sem gætu lækkað sótthita og
dregið úr bólgum og úr margs konar verkjum (1,6,7).
Á miðöldum virðist þessi vitneskja hins vegar hafa
glatast úr fræðum lærðra lækna, en haldist hjá alþýðu
manna, þótt ekki væri á bækur sett. Það var fyrst með
skrifum prests nokkurs í Englandi, Stone að nafni, á
síðari hluta 18. aldar, að vitneskja um lækningamátt
víðibarkar barst á ný til lærðra lækna (8).
Árið 1828 tókst að vinna efni úr víðiberki, sem
fékk nafnið salicín og árið eftir að hreinsa það og
kristalla. Um 10 árum síðar tókst að vinna úr salícíni
lífræna sýru, sem fékk nafn af víðinum (salix = víðir á
latínu), og nefndist salicýlsýra (1). Árið 1835
einangraði þýskur efnafræðingur, Löwig að nafni,
sýru úr mjaðurt (Spirea ulmaria, öðru nafni
Filipendula ulmaria), er hann kallaði spírsýru (9).
Brátt kom í ljós, að í báðum tilvikum var um sömu
sýru að ræða, salicýlsýru. Þótti nú sýnt, að salicýlsýra
væri endanlega hið virka efni í víðiberki og fleiri
plöntum. Salicýlsýra varð þó ekki að marki
aðgengileg til lækninga fyrr en eftir 1874 (1).
Á næstu árum var salicýlsýra (og í minna mæli
salicín) mjög mikið notuð til lækninga (10-13). Segja
má, að fáeinum árum eftir að salicýlsýra varð
almennt aðgengileg, hafi legið fyrir, að hún hefði
þrenn meginlyfhrif: verkja-
deyfandi verkun, hitastillandi
verkun og bólgueyðandi
verkun. Riess (11) mælti með
því að nota salicýlsýru í formi
natríumsalts til þess að draga
úr ertingu í hálsi og maga og
vondu bragði í munni af
völdum lyfsins. Salicýlsýra var
síðan nær eingöngu notuð þannig.
Þrátt fyrir notkun salicýlsýru í formi natríumsalts í
lausn þótti lyfið erta um of í maga og hálsi og
alvarlegar eitranir af völdum lyfsins voru heldur
engan veginn óþekktar. Þetta varð beint og óbeint
hvati þess, að menn í lyfjaverksmiðjunni Bayer í
Þýskalandi fóru að velta fyrir sér, hvort búa mætti til
afbrigði af salicýlsýru, er tæki henni fram í þessu efni.
Felix Hoffmann (1868-1946) var lyfjafræðingur og
efnafræðingur, sem lengi starfaði hjá Bayer (mynd 1).
Sagan segir, að faðir hans hafi þjáðst af gigt og þurft
að taka mikið af natrímsalicýlati. Hann þoldi mjög
illa bragð lyfsins (sætukennt) og enn verr ertandi
áhrif þess í maga.
Varð þetta sennilega hvati þess, að Hoffmann
reyndi að endurbæta lyfið. Svo mikið er víst, að 10.
ágúst 1897 tókst honum fyrstum að framleiða hreina
acetýlsalicýlsýru út frá salicýlsýru (1).
yfirmaður Hoffmanns, mun
hafa komið fram með
tillögu til nafns á acetýlsali-
cýlsýru, nefnilega aspirín.
Nafnið er þannig samsett,
að a stendur fyrir acetýl,
spir fyrir spírsýru og ín er
ending (14,15). Með þessu
nafni var lyfið Aspirin® svo
sett á markað í mars 1899.
Yfirmaður lyfjarannsóknadeildar Bayer var þá
læknir, Heinrich Dreser (1860-1924) að nafni (1).
Dreser birti árið 1899 grein um lyfjafræði
acetýlsalicýlsýru (15). Af ritgerðinni er ljóst, að
Dreser hefur talið acetýlsalicýlsýru forlyf salicýlsýru
og acetýlsalicýlsýra umbrotnaði í hana í líkamanum.
Helstu kostir acetýlsalicýlsýru voru að hans dómi, að
með því að nota hana í stað salicýlsýru mætti komast
hjá slæmu bragði af salicýlsýru og ertingu í munni og
maga.
Neðanmáls í grein sinni (Hoffmann og Eichengriin
eru hvergi nefndir!) nefnir Dreser tvo lækna, sem
fyrstir birtu reynslu sína af aspiríni í aprfl og maí árið
1899. Annar þessara manna, Witthauer, lýsti ári síðar
skilmerkilega og í stuttu máli hitastillandi verkun
aspiríns og verkjadeyfingu við margs konar verki
meðal annars við mígreni og illkynja sjúkdóma (16).
Nokkur helstu atriði um forsögu og tilurð
acetýlsalicýlsýru eru dregin saman í töflu I.
Arthur Eichengrún,
756 Læknablaðið 2000/86