Læknablaðið - 15.11.2000, Síða 31

FRÆÐIGREINAR / LYFJAFRÆÐI
II. Aspirín og önnur salílyf 1900-1970
Árið 1946 var staðfest, að um tveimur
klukkustundum frá inntöku hefur öll acetýl-
salicýlsýra umbrotnað í salicýlsýru. Þessir höfundar
töldu þó, að verkjadeyfandi verkun acetýlsalicýlsýru
væri vegna acetýlsalicýlsýru óumbreyttrar (17). Á
árunum 1950-1970 voru gerðar margar saman-
burðartilraunir á aspiríni og salicýlsýru, er sýndu að
aspirín er umtalsvert virkara verkjadeyfandi lyf en
salicýlsýra. Með tilliti til hitastillandi verkunar og
bólgueyðandi verkunar er aspirín yfirleitt virkara lyf
en salícýlsýra, þótt munurinn sé ekki alltaf mikill
(18). Því er augljóst, að acetýlsalicýlsýra er sjálf virk,
enda þótt salicýlsýra, sem myndast í líkamanum eftir
töku acetýlsalicýlsýru, hljóti að eiga hlut í lyf-
hrifunum og þá sennilega einkum í bólgueyðandi
verkun.
Rannsóknir á aspiríni tóku kipp er fram komu ný
lyf, sem töldust skyld því að gerð (lífrænar sýrur), en
einkum verkunum. Fyrsta lyfið meðal þessara yngri
lyfja er fékk nokkuð fastan sess, er indómetacín frá
1963. Þannig var það ekki fyrr en 1967 (19), að
endanlega varð ljóst, að stóra skammta af aspiríni (5-
6 g á sólarhring) þurfti til þess að draga úr liðbólgum
við iktsýki. Hins vegar var vitað, að litlir skammtar
(1-3 g á sólarhring) nægðu yfirleitt til verkjadeyfingar
eða til þess að lækka sótthita. Svipað er uppi á
teningnum með verkanir nýrri lyfja með aspirínlíka
verkun. Með tilliti til forsögunnar þykir við hæfi að
kenna aspirínlík lyf við hið latneska heiti víðis og
kalla þau salflyf.
í töflu II eru dregin saman helstu atriði um
upphafleg lyfhrif (verkanir) aspiríns og annarra
salílyfja.
Enda þótt Dreser teldi, að acetýlsalicýlsýra hefði
litla ertandi verkun í maga miðað við salicýlsýru, varð
þó smám saman ljóst, að meltingaróþægindi eru
algengustu hjáverkanir eftir acetýlsalicýlsýru og
önnur salflyf (nema paracetamól) og acetýlsalicýlsýra
er einna líklegust til þess allra salflyfja að valda
alvarlegum meltingaróþægindum.
Meltingaróþægindum (dyspepsia) geta fylgt
blæðing, fleiður eða sár í slímhúð í maga eða
þörmum. Ekkert öruggt samhengi er samt milli
kvartana sjúklinga og blæðinga eða skemmda í
slímhúð. Slímhúðarskemmdir geta einkum orðið
alvarlegt vandamál í fólki, sem þarf að taka salflyf til
lengdar í stórum skömmtum til bólgueyðingar (20).
Fyrst á sjötta tugi aldarinnar, en einkum þó síðar,
varð ljóst, að enginn virkur skammtur af aspiríni er
án hættu á meltingaróþægindum, enda þótt hættan sé
meiri eftir stóra skammta en litla og sé meiri í
gömlum en ungum.
Til þess að draga úr meltingaróþægindum af
völdum aspiríns var snemma reynt að gefa aspirín (í
dufti eða töflum) með basa, sem nægði til þess að
Tafla I. Forsaga aspiríns og tilurð.
1. Hippókrates, 460-377 f.Kr., notaði seyði af víðiberki til lækninga.
2. Dioscorides og Galen, læknar í Róm á fyrstu og annarri öld e.Kr.,
þekktu verkjadeyfandi verkun víðis.
3. Lækningamáttur vtðis var þekktur t læknaskólum á miðöldum, en hvarf smám
saman úr þekkingargrunni lærðra lækna. Þessi þekking hélst meðal leikmanna
vtða um heim, til dæmis meðal Hottintotta.
4. Stone (1763) lýsti notagildi vtðibarkar til þess að lækka sótthita.
5. Salicín var einangrað og hreinunnið úr víðiberki 1828-1829.
6. Salicýlsýra var unnin úr salicíni 1838.
7. Kolbe samtengdi (bjó til) salicýlsýru 1859 og endurbætti, ásamt öðrum,
framleiðsluaðferðina 1874. Var auðfengin eftir það.
8. Salicín, en einkum salicýlsýra, voru notuð við lækningar, meðal annars við
gigtsótt, frá 1875.
9. Hoffmann samtengdi (bjó til) acetýlsalicýlsýru út frá salicýlsýru 1897.
10. Aspirin® var sett á markað 1899, fyrstu greinar um aspirín 1899-1900.
11. Eftir 1900 leysti aspirtn salicýlsýru að mestu af hólmi; er í töfluformi og þótti
erta minna í maga og hálsi.
Tafla II. Upphafleg lyfhrif aspiríns. Salílyf.___________________________________
1. Meginlyfhrif aspiríns eru upphaflega:
verkjadeyfandi verkun, hitastillandi verkun og bólgueyðandi
verkun eða sömu lyfhrif og salicýlsýra hefur.
2. Acetýlsalicýlsýra:
verkar einkum óbreytt án þess að breytast í salicýlsýru, en
að nokkru sem salicýlsýra.
3. Acetýlsalicýlsýra:
er hið dæmigerða lyf meðal lyfja með sömu eða svipuö lyfhrif.
Þau má nefna salílyf með skírskotun til forsögu lyfjanna.
4. Helstu önnur saltlyf eru:
indómetactn, tbúprófen, dtklófenak, naproxen, píroxíkam
og flúnixín (einungis notað við dýralækningar). Paracetamól hefur sérstöðu.
5. Öll salílyf:
verka verkjadeyfandi og hitastillandi í tiltölulega litlum skömmtum,
en til þess að fá fram bólgueyðandi verkun, þarf stærri skammta.
upphefja sýruvirkni acetýlsalicýlsýru. Með þessu
móti má draga úr bráðaóþægindum án þess nokkurn
tíma hafi tekist að sýna fram á nokkur varnandi áhrif
gegn slímhúðarskemmdum eða blæðingum. Árið
1913 setti danskur apótekari, Wphlk að nafni, á
markað í þessu skyni þá lyfjablöndu (acetýlsalicýl-
sýru með magnesía), sem við þekkjum í dag með
nafninu magnýl (21,22) (mynd 2).
í dag er sú skoðun ríkjandi, að sýrur á borð við
salicýlsýru og acetýlsalicýlsýru eða önnur salflyf geti
valdið bráðum meltingaróþægindum og yfirborðs-
kenndri áverkun á slímhúð í maga og þörmum vegna
Læknablaðið 2000/86 757