Læknablaðið - 15.11.2000, Qupperneq 32

r
FRÆÐIGREINAR / LYFJAFRÆÐI
Mynd 2. Gömul askja undan magnýltöflum, merkt Stjörnuapóteki á Akureyri. Áletrunin
ber með sér, að í töflunum væri „syremœttende tilsœtning", en það var 70 mg af
magnesíumoxíði á móti 500 mg af acetýlsalicýlsýru eða nóg til þess að metta sýruna í
lausn. Danski textinn er til vitnis um, hve dönsk áhrifríktu lengi í lyfsölumálum á íslandi,
en flestir lyfjafrœðingar voru lengi menntaðir í Danmörku.
Ljósm.: Þorkell Þorkelsson.
Mynd 3. Sir John Vane,
breskur vísindamaður, sem
seltifram þá kenningu árið
1971, að aspirín og önnur
salílyf verkuðu með því að
blokka enzým, sem síðar
nefndist cýklóoxígenasi
(COX). Hannfékk
Nóbelsverðlaun árið 1982
ásamt tveimur Svíum (Sune
Bergström og Bengt
Samuelsson), sem mest
höfðu unnið jafnframt
honum að rannsóknum á
prostaglandínum.
Ljósm.: Jóhannes Long
eftir mynd í (1).
sýrueiginda sinna, en þessi óþægindi segi lítið til um,
hvort lyfin séu líkleg til þess að valda blæðingum eða
djúpstæðum skemmdum í slímhúðinni. Raunar
veldur acetýlsalicýlsýra meiri blæðingum frá maga-
slímhúð og djúpskemmdum en salicýlsýra (sem er sjö
sinnum sterkari sýra; sjá formúlur) og er meðal
þeirra salílyfja, er verka verst á slímhúð í maga og
þörmum (23). Þetta er þó ekki ótvírætt. Nú er vitað
með allmikilli vissu, að þessar skemmdir er að rekja
til hömlunar á myndun mikilvægra lífefna í maga-
slímhúð, sem prostaglandín heita og rætt verður um á
eftir.
Önnur algeng hjáverkun eftir aspirín er aukin
hætta á blæðingum. Árið 1968 fannst, að 150 mg
skammtur af aspiríni nægði til þess að lengja
blæðingartíma marktækt. Það vakti athygli, að
verkunin hélst í marga daga og salicýlsýra hafði enga
slíka verkun (18). Aukin blæðingarhætta er vissulega
hjáverkun eftir aspirín og langflest salílyf, en getur
einnig haft mikið gildi til segavamar við hjarta- og
æðasjúkdóma. Um gildi acetýlsalicýlsýru til sega-
varnar verður rætt á eftir.
Salílyf hafa ýmsar aðrar hjáverkanir, en þær vega
venjulega minna en þær hjáverkanir, sem nefndar eru
hér að ofan. Má þar nefna nýrnaskemmdir (bráð
nýrnabilun, sem oftast er endurræk og tengist lélegri
nýrnastarfsemi) og viðvarandi nýrnaskemmdir við
langvarandi töku stórra skammta og svokallað
aspirínóþol (mest áberandi í fólki með astma). Suð
fyrir eyrum getur verið einkenni um yfirvofandi
eitrun af völdum acetýlsalicýlsýru og fleiri salílyfja.
Þá getur höfuðverkur fylgt töku salílyfja, einkum
stórra skammta, og ekki síst töku indómetacíns. Loks
má nefna, að salflyf geta dregið úr hríðum og seinkað
fæðingu. Paracetamól getur í sjaldgæfum tilvikum
valdið óþoli, sem líkist aspirínóþoli, en veldur ekki
öðrum hjáverkunum, sem hér eru taldar.
Gott yfirlit yfir feril aspiríns til 1969 er grein
Colliers (18).
III. Aspirín og önnur salílyf 1971-2000.
A. Salflyf og prostaglandín. Nvjar ábendingar. Ný
lyf: I' lok sjöunda áratugarins má segja, að menn
hefðu engar marktækar hugmyndir haft um, hvernig
aspirín verkar (18).
Árið 1934 hafði sænskur vísindamaður, von Euler
að nafni, fundið að í sæðisvökva hrúta væru lífefni,
sem gætu dregið saman suma slétta vöðva, en
víkkuðu jafnframt æðar. Annar vísindamaður
(Goldblatt) gerði um það bil samtímis svipaða
uppgötvun í Englandi. Von Euler taldi, að efni þetta
væri fitusýra. Nefndi hann efnið prostaglandín eftir
blöðruhálskirtlinum, sem á latínu heitir Glanditla
prostata. Síðar kom í ljós, að hér er um að ræða röð
skyldra efna og þau væru öll að kalla dregin af sömu
fitusýru, araktdonsýru (24).
Arakídonsýra, sem alltaf er bundin fosfórfitum í
frumuhimnum, getur losnað úr þeim við örvun, sem
samfara er eðlilegri líkamsstarfsemi, en einnig við
hvers konar áreiti svo sem þrýsting, hita, geislun,
áverkun af völdum efna eða við mótefnasvörun.
Arakídonsýra losnar fyrir tilstilli svokallaðra
fosfólípasa, sem virkjast vegna fyrrgreindrar örvunar
eða áreitingar og kljúfa tengið við fosfórfitumar í
frumuhimnu (mynd 4).
Frí arakídonsýra hvarfast viðstöðulaust fyrir
tilstilli tveggja enzýmkerfa: cýklóoxígenasa og
lípoxígenasa, en einnig í nokkrum mæli fyrir tilstilli
tiltölulega ósérhæfs mónóoxígenasa Fyrra enzým-
kerfið, sem raunar er tvískipt (mynd 4), stuðlar að
myndun prostaglandína og skyldra efna, en hitt
kerfið (eru í raun fleiri hliðstæð enzýmkerfi), sem
ekki ræðir hér frekar, stuðlar meðal annars að
myndun svokallaðra levkótríena, en þau geta verið
öflugir bólguvakar (inflammatory mediators).
Prostaglandín myndast hratt og þau verka stutt og
umbrotna mjög fljótt. Prostaglandín eru nauðsynleg
fyrir starfsemi fjölda líffæra svo sem nýrna, lifrar,
æða, maga og þarma, eggjastokka og fleira.
Prostaglandín myndast einnig í miðtaugakerfinu. í
maga stjórna prostaglandín saltsýruseytrun að hluta,
myndun slíms og annarra vemdandi efna og tryggja,
að blóðrás í slímhúðinni sé fullnægjandi. Sum þessara
efna, einkum PGE^, myndast við bólgusvörun og
geta verið bólguvakar (24).
Árið 1971 tókst breskum vísindamanni, Sir John
Vane (mynd 3), að sýna fram á, að í tilraunaglösum
hefðu acetýlsalicýlsýra og önnur salílyf hamlandi
áhrif á myndun prostaglandína (25). Vane benti jafn-
framt á, að með þessari uppgötvun mætti tengja
bólgueyðandi verkun, verkjadeyfandi verkun og
758 Læknablaðið 2000/86