Læknablaðið - 15.11.2000, Qupperneq 35

FRÆÐIGREINAR / LYFJAFRÆÐI
óvirkt meðan frumurnar lifa eða í um 8-10 daga, og
tromboxan myndast ekki. Þessu er annan veg farið í
innþeli æða, sem mynda prostacyklín, því að þær
frumur geta endurnýjað enzýmið. Myndast þá
prostacyklín strax á ný þrátt fyrir, að aspirín hafi verið
gefið. Þar að auki er COX 2 einnig (eða jafnvel mest)
að verki við myndun prostacyklíns í æðaþeli. Hér
kemur svo enn til, að drjúgmikið af acetýlsalicýlsýru
ummyndast í salicýlsýru, sem er án segavarnandi
verkunar, þegar í blóðbrautinni á leið frá maga og
þörmum til lifrar. Hömlun á COX 1 af völdum
acetýlsalicýlsýru verður þess vegna að verulegu leyti í
„litlu blóðrásinni" á leið til lifrar, en ekki í blóðrás
líkamans í heild („stóra blóðrásin“)(47,48).
Við æðakölkun er segamyndun helsta orsök
blóðrásartruflana í hjarta, heila og víðar og leiðir til
hjartadreps eða blóðþurrðarheilaslags, ef hlutað-
eigandi æðar lokast alveg eða næstum alveg. Við
blóðrásartruflanir í hjarta og heila af þessum toga er
hætta á stöðugri virkjun blóðflagna og myndun
tromboxans. Öll salflyf geta dregið úr myndun
tromboxans (nema salicýlsýra og paracetamól), en
ekkert þeirra gerir það í jafnlitlum skömmtum og
acetýlsalicýlsýra, né hefur heldur jafnlanga verkun og
hún. Ekkert bendir í svipinn til annars en 150 mg af
aspiríni sé venjulega nærri því að vera æskilegur
sólarhringsskammtur til segavarnar við blóðrásar-
truflanir í heila og hjarta, enda þótt bæði minni og
stærri skammtar séu einnig gefnir (um 75-300 mg).
Eins og staða mála er í dag hefur aspirín marktæka
varnandi verkun gegn hjartadrepi í fólki með
hjartaöng og það er, ásamt öðrum segavamandi og
svokölluðum segaleysandi lyfjum, veigamesta lyfið
við meðferð á bráðu hjartadrepi. Það veitir einnig
marktæka annarsstigs vörn gegn nýju hjartadrepi í
fólki, sem áður hefur fengið hjartadrep. Þá er aspirín
gagnlegt eða nauðsynlegt lyf við æðavíkkun (til þess
að þrýsta burt fyrirstöðu af völdum kölkunar-
breytinga í hjartaæðum) eða hjáveituaðgerðir. Nota-
gildi aspiríns til fyrstastigs forvarnar gegn hjartadrepi
í heilbrigðu fólki er hins vegar ekki eins ótvírætt (48).
Alveg nýlega hafa verið birtar rannsóknir á
nokkur þúsund körlum í Bretlandi á aldrinum 45-69
ára, sem taldir voru lfklegir til þess að fá hjartadrep
eða heilaslag og var gefið 75 mg af aspiríni í lyfjaformi
sérstakrar gerðar (controlled release formulation) í
um það bil sjö ár. Niðurstöðutölur sýndu, að varnandi
verkun aspiríns gegn hjartadrepi eða heilaslagi réðst
af slagblóðþrýstingi þannig, að aspirín hafði litla sem
enga varnandi verkun, ef þrýstingurinn var yfir 145
mm Hg. Höfundar fara þó varlega í sakirnar í
ályktunum sínum: „Although suggestive on their
own, our findings could be taken as firm evidence for
decisions in clinical practice only if they were
confirmed by results from other primary prevention
trials“(49).
Aspirín er notað til þess að varna heilaslagi í fólki,
sem hefur haft einkenni um tímabundna blóðþurrð í
heila. Ágæti aspiríns í þessa veru hefur nýlega verið
staðfest í tveimur mjög stórum rannsóknum
(skammtar voru 160 mg eða 300 mg á dag) (50). I
sambandi við notkun aspiríns við heilaslag er það
vandamál, að í um 15% tilfella er heilaslag ekki vegna
beinnar blóðþurrðar, heldur fremur vegna blæðinga
(24). Notagildi aspiríns til fyrstastigs forvamar gegn
heilaslagi í heilbrigðu fólki er óljóst.
I meðgöngu eykst vægi prostacyklíns og vægi
tromboxans minnkar þannig, að virkni prostacyklíns
verður ríkjandi. Er það vegna aðlögunar á blóðflæði
um fylgju í þágu fóstursins. Ef þessi aðlögun verður
ekki sem skyldi, er hætt við hlutfallslegri ofvirkni
tromboxans. Móðirin fær þá meðal annars hækkaðan
blóðþrýsting og stundum mjög til muna. Aspirín í
venjulegum segavamandi skömmtum getur þá bætt
ástandið eða komið í veg fyrir það (24,1).
Á síðustu 10 árum eða svo hafa komið fram
vísbendingar um, að aspirín gæti verndað æðaþel með
öðrum hætti en að hamla myndun tromboxans.
Nýlega hefur verið sýnt fram á, að aspirín, eitt allra
salflyfja, getur í tilraunaglösum stuðlað að bindingu
jáms í þar til gert prótín (ferritín) í æðaþeli með því að
auka myndun þess. Magnið, sem notað var, svaraði til
segavarnandi skammta af acetýlsalicýlsýru. Þetta er
hugsanlega mjög mikilvægt, því að frítt járn getur
valdið vefjaskemmdum vítt og breitt í líkamanum
(51). Ef þetta er rétt, gæti aspirín átt eftir að fá enn
meira vægi við hjarta- og æðasjúkdóma en nú er.
C. Verkjadeyfandi verkun endurmctin: Collier (18)
hélt því fram, að aspirín hefði verkjadeyfandi verkun,
sem bundin væri við eða í námunda við þá staði þar,
sem sársauki ætti upphaf sitt, og væri þannig tengd
bólgusvörun. Það gæti þó haft verkjadeyfandi verkun
í tilraunum áður en nokkur bólgusvörun kæmi fram
og í minni skömmtum en þyrfti til þess að fá bólgu-
eyðandi verkun. Hér kemur svo enn til, að paraceta-
mól hefur, svo sem áður er nefnt, verkjadeyfandi
verkun og hitastillandi verkun á borð við acetýlsali-
cýlsýru, en er án bólgueyðandi verkunar.
Við mat á verkjadeyfandi verkun aspiríns hefur
það valdið vandkvæðum, að aspirín og önnur salflyf
hafa hlutfallslega mun meiri verkun á verk við ýmiss
konar langvinna sjúkdóma, svo sem bólgusjúkdóma
eða illkynja sjúkdóma, en á heiftarlegan, bráðan verk,
svo sem við hjartadrep eða beinbrot, eða á flestar
tegundir tilraunalegs sársauka. Einkum þetta síðasta
hefur valdið því, að fram eftir árum var erfitt að meta
verkjadeyfandi verkun aspiríns í tilraunum.
Fyrst eftir að Vane (25) birti hina merku ritgerð
sína um ætlaðan verkunarhátt aspiríns, var almennt
talið, að verkjadeyfandi verkun salflyfja væri að rekja
til hömlunar á virkni cýklóoxígenasa í námunda við
Læknablaðið 2000/86 761