Læknablaðið - 15.03.2002, Blaðsíða 73

UMRÆÐA & FRETTIR / FARALDSFRÆÐI 16
Faraldsfræði í dag
Rangflokkun
María
Heimisdóttir
mariah@decode.is
í ÖLLUM FARALDSFRÆÐILEGUM RANNSÓKNUM ER EIN-
hver hætta á að upplýsingar um áreiti eða útkomu
séu rangar. Slíkar villur geta orðið til við upphaflega
mælingu eða söfnun gagna, við tölvufærslu upplýs-
inga eða við meðhöndlun þeirra síðar. Villurnar geta
haft áhrif á flokkun þátttakenda með tilliti til áreitis
eða úlkomu þannig að einstaklingur sem í raun til-
heyrir tilteknum hópi er flokkaður með öðrum ólík-
um hópi. Slíkt er kallað rangflokkun (misclassifica-
tion). Telja verður nær ógerlegt að útrýma algerlega
villum í gagnasöfnun eða -meðferð og er því senni-
lega í flestum rannsóknum um einhverja rangflokkun
að ræða. Ef hún er aðeins til staðar í litlum mæli hef-
ur hún mjög takmörkuð áhrif á niðurstöðurnar en ef
um verulega rangflokkun er að ræða getur hún haft
afgerandi áhrif og jafnvel snúið við niðurstöðum
rannsóknarinnar.
Talað er um kerfisbundna rangflokkun ef hlutfall
einstaklinga sem eru rangflokkaðir er mismunandi í
hópunum sem bera á saman. Pannig er um kerfis-
bundna rangflokkun að ræða ef flokkun sjúklinga
með tilliti til áreitis er háð því hvort sjúkdómur er til
staðar eða ef flokkun á sjúkdómsástandi (það er
flokkun þátttakenda í sjúkdóms- eða samanburðar-
tilfelli) er háð áreitinu. Til dæmis verður kerfisbundin
misflokkun til ef meiri líkur eru á að tilteknar fæðu-
venjur séu flokkaðar sem ofneysla meðal of þungra
einstaklinga en meðal þeirra sem hafa kjörþyngd.
Kerfisbundin rangflokkun leiðir almennt til kerfis-
bundinnar skekkju (bias) en umfang hennar og eðli
fer eftir aðstæðum hverju sinni. Oft er mjög erfitt að
átta sig á áhrifum kerfisbundinnar rangflokkunar á
niðurstöðu rannsóknar, til dæmis hlutfallslega
áhættu. Þetta stafar af því að kerfisbundin rangflokk-
un hinna ýmsu þátta getur haft mismunandi, jafnvel
algerlega gagnstæð, áhrif á það sem verið er að mæla
eða meta í rannsókninni. Samofin áhrif margra rang-
flokkaðra þátta geta leitt til brenglaðrar niðurstöðu
en geta líka vegið hvern annan upp þannig að loka-
niðurstaðan verði nokkum veginn sú sama og ef
rangflokkun hefði ekki verið til staðar.
Slembin rangflokkun (random misclassification)
er hins vegar til staðar ef hlutfall einstaklinga sem eru
rangflokkaðir er hið sama í hópunum sem bera á
saman. Slembin rangflokkun vísar þannig til þess að
villur í flokkun einstaklinga með tilliti til annars áss
rannsóknar (til dæmis áreitis) eru óháðar flokkun
með tilliti til hins ássins (til dæmis sjúkdóms). Oftast
leiðir slík rangflokkun einfaldlega til „útþynningar“ á
hinu raunverulega sambandi áreitis og útkomu
þannig að það sýnist veikara en það er í raun og veru.
Þannig getur slembin rangflokkun til dæmis á
áhættuþætti leitt til þess að reiknuð hlutfallsleg
áhætta er lægri en ella.
Því hefur verið fleygt að slembin rangflokkun sé
aldrei eins alvarleg og kerfisbundin systir hennar, þar
sem sú slembna þynnir niðurstöðurnar út eða veikir
þær (lækkar til dæmis hlutfallslega áhættu) en sú
kerfisbundna getur breytt niðurstöðunum í hvora átt-
ina sem er. Það er vissulega rétt að niðurstöður sem
hafa orðið fyrir áhrifum af slembinni rangflokkun
mega teljast varlega áætlaðar en sá böggull fylgir
skammrifi að slík rangflokkun getur beinlínis falið
áhugaverð en tölulega smá tengsl milli áreitis og út-
komu og haft þannig veruleg áhrif á túlkun og notk-
un niðurstaðna og frekari rannsóknir. Segjum sem
svo að „sönn“ hlutfallsleg áhætta af tilteknum þætti
sé 1,4, það er að einstaklingar sem hafa þennan
áhættuþátt séu 40% líklegri til að fá sjúkdóminn en
þeir sem ekki hafa áhættuþáttinn. Ef slembin rang-
flokkun verður til þess að helminga metna áhættu (í
1,2) og draga úr tölfræðilegum stöðugleika er ekki
ólíklegt að litið verði fram hjá þessari niðurstöðu og
henni ekki frekari gaumur gefinn, hvorki til forvarna
né frekari rannsókna. Vegna þessa er sjálfsagt að
hafa slembna rangflokkun alltaf í huga þegar rann-
sóknarniðurstöður benda til veiks eða einskis sam-
bands milli áreitis og útkomu.
Eins og áður sagði getur rangflokkun orðið til við
söfnun gagna og meðhöndlun. Mestar líkur eru á
kerfisbundinni rangflokkun þegar söfnun og flokkun
gagna getur á einhvern hátt litast af upplifun eða
reynslu þátttakenda af áreitinu eða útkomunni. í
samanburðarrannsóknum á sjúklingum (case-control
studies) er þannig ákveðin hætta á að það hvort ein-
staklingur hefur sjúkdóminn eða ekki hafi áhrif á hve
nákvæmlega hann man eftir áreitinu eða hve ná-
kvæmlega hann skýrir frá því. Mun minni hætta er á
kerfisbundinni rangflokkun ef upplýsingar um áreit-
ið eru fengnar úr skrám eða skýrslum sem haldnar
voru áður en útkoman eða sjúkdómurinn kom í ljós.
Vissulega geta slík gögn verið ófullkomin og inni-
haldið rangfærslur en mestar líkur eru á að slíkir gall-
ar séu með slembnum hætti.
L
Læknablaðið 2002/88 249