Læknablaðið - 15.06.2003, Síða 28

FRÆÐIGREINAR / STOFNFRUMUR
Inngangur
Rannsóknir á stofnfrumum hafa fætt af sér miklar
vonir varðandi baráttuna við fjölda erfiðra og ólækn-
andi sjúkdóma og því gjarnan talað um byltingu í
læknavísindum (1, 2). Þótt síðar ætti eftir að koma í
ljós að stofnfrumur stæðu ekki nema að hluta til
undir þeim væntingum sem til þeirra eru gerðar í dag
væri engu að síður um verulegan læknisfræðilegan
ávinning að ræða. Stofnfrumur úr fósturvísum er sú
tegund stofnfrumna sem vísindamenn telja vænleg-
asta til árangurs en hún er jafnframt sú umdeildasta,
enda stöðvast þroski fósturvísisins við það að stofn-
frumurnar eru fjarlægðar úr honum. Fjöldi erfiðra
siðferðisspurninga tengjast því notkun þeirra til vís-
indalegra rannsókna og í lækningaskyni (3).
Á íslandi fjalla engin lög sérstaklega um stofn-
frumur fósturvísa heldur falla rannsóknir á þeim
undir tæknifrjóvgunarlög nr. 55/1996, greinar 11 og
12 (3). UNESCO hefur sent frá sér ályktun þar sem
þjóðir heims eru hvattar til að setja reglur varðandi
stofnfrumurannsóknir (4) og í nóvember árið 2000
gaf Ráðgjafanefnd Evrópusambandsins um siðfræði í
vísindum og tækni út ráðleggingar um notkun stofn-
frumna og mögulegar uppsprettur þeirra (5, 6). Þar
segir um rannsóknir á stofnfrumum fósturvísa að
hvert Evrópuland ætti að setja sér reglur hvað þær
varðar. Síðustu tvö til þrjú ár hafa átt sér stað í ná-
grannalöndum okkar líflegar umræður um stofn-
frumur fósturvísa og réttmæti þess að þær séu fjar-
lægðar og notaðar til lækninga. I kjölfarið hafa ýmsar
þjóðir sett sér lög. Það sýnir glöggt hve umdeild tækni
af þessum meiði er að menningarlega skyldar þjóðir
hafa tekið gjörólíka afstöðu (3,7,8).
Okkur er ekki kunnugt um að gerðar hafi verið
rannsóknir á viðhorfum hópa í mismunandi starfs-
stéttum til siðferðilegra álitamála tengdum stofn-
frumurannsóknum. Til að fá vísbendingu um þann
farveg sem umræðan kemur til með að falla í á Islandi
var ákveðið að kanna þessi álitamál meðal presta,
lækna og lögfræðinga. Nefndar starfsstéttir koma á
einn eða annan hátt að umræðunni um siðfræði líf- og
læknavísinda. Prestar, læknar og lögfræðingar eiga
allir fulltrúa í Vísindasiðanefnd auk þess sem það
einkennir þessar stéttir að láta sig varða spurningar
er snúa að upphafi lífsins, helgi þess og gildi. Leitast
var við að kanna afstöðu þátttakenda til réttmætis
notkunar stofnfrumna úr fósturvísum til lækninga og
varpa um leið ljósi á hvaða viðhorf liggja afstöðunni
til grundvallar.
Efniviöur og aðferöir
Þátttakendur
Markhóparnir voru læknar, lögfræðingar og prestar.
Þátttökuskilyrði miðuðust við að viðkomandi væri
með lögheimili á íslandi, væri kominn með embættis-
titil í sinni grein og væri, í lilviki lækna og lögfræð-
inga, 67 ára eða yngri. Þar sem aðrar reglur gilda
meðal presta um starfslok voru þeir engum aldurs-
mörkum bundnir.
Samkvæmt félagaskrá Læknafélags íslands féllu
952 læknar undir þessa skilgreiningu (727 karlar og
225 konur). Heildarfjöldi lögfræðimenntaðra hér á
landi var áætlaður um 2000 (um það bil 1300 karlar
og 700 konur), en félagaskrá var rannsakendum ekki
aðgengileg og því er hlutfall úrtaks af þýði ekki full-
víst. Með slembun (random sampling) var valið 300
manna úrtak úr hópi lækna og 300 úr hópi lögfræð-
inga, 150 karlar og 150 konur úr hvorum hópi fyrir
sig. Úrtak lögfræðinga var tekið úr nýjasta Lögfræð-
ingatali, útgefið árið 1997, sem útilokar þátttöku
hinna yngstu ílögfræðingastétt. í þriðja hópnum voru
allir starfandi prestar á íslandi, 129 karlar og 40 kon-
ur, samkvæmt nafnalista Prestafélags íslands.
Send var tilkynning til Persónuverndar og stað-
festing fengin frá Vísindasiðanefnd að rannsóknin til-
heyrði ekki starfssviði hennar.
Mœlitœki
Spurningalisti var notaður við öflun gagna. Hann var
hannaður af rannsakendum sjálfum þar sem ekki
fannst sambærilegt mælitæki, hvorki hérlendis né er-
lendis.
Spurningalistinn hét „Notkun stofnfrumna úr
fósturvísum til lækninga - viðhorfskönnun meðal ís-
lenskra lækna, lögfræðinga og presta“. Á kynningar-
síðu var stutt kynning á rannsókninni, formsatriðum
og rannsakendum. Inngangi var ætlað að gefa þátt-
takendum fullnægjandi bakgrunnsþekkingu áður en
spurningalistanum væri svarað. Spurningalistinn
samanstóð af fjórum bakgrunnsspurningum, níu fjöl-
valsspurningum og þremur dæmum um tilfelli, alls 16
spurningum. Áætlað var að það tæki um 30 mínútur
að svara listanum. í flestum tilfellum voru spurningar
lokaðar, það er velja þurfti á milli fyrirfram gefinna
möguleika. Til að meta vægi viðhorfs var í sumum til-
vikum stuðst við Likerts-skala með gildi 1 til 5.
Spurningalistar voru ekki persónuauðkenndir sam-
kvæmt umsögn Persónuverndar.
Gagnasöfnun
Spurningalistinn var sendur bréfleiðis í júní 2002
ásamt frímerktu svarumslagi. Honum var fylgt eftir
tíu dögum síðar með ítrekun. Um miðjan júh' var send
út ítrekun með tölvupósti til 163 lækna, 88 karla og 75
kvenna, sem voru með netföng sín á heimasíðum
Landspítalans, Fjórðungssjúkrahússins á Akureyri,
Háskóla íslands og Félags íslenskra heimilislækna.
Hætt var að taka á móti listum í september 2002.
Alls bárust 290 svör, 114 frá læknum, 94 frá lög-
fræðingum og 82 frá prestum. Endursendir óopnaðir
listar voru 24 talsins. Svarhlutfall er því 39%. Tafla I
sýnir svarhlutfall eftir stéttum og kyni innan stétta.
Rétt rúmlega 56% þátttakenda voru á aldursbilinu
500
Læknablaðið 2003/89
J