Læknablaðið - 15.06.2003, Qupperneq 69

UMRÆÐA & FRÉTTIR / ÍÐORÐAPISTILL 156
Krabbamein
Undirritaður lenti í sérkennilegum orðaskiptum
við einn fyrirspyrjanda á liðnu ári. Tilefnið var að
viðkomandi hafði tekið eftir því að heitið krabba-
mein væri ýmist notað sem eintölu- eða fleirtöluorð.
Fyrirspyrjandinn var ekki sáttur við þetta og hafði
samband við íslenska málstöð. Niðurstöðunni úr
þeirri umræðu lýsti hann þannig: og vorum við
sammála um að nafuið á sjúkdómnum vœri eintölu-
hugtak Fyrirspyrjandi gat í þessu sambandi um
áhyggjur sínar af því að svonefnd safnheiti væru á
undanhaldi, bæði í íslensku og ensku, og sagði að
þess væri sennilega ekki langt að bíða að talað verði
um „sótthitana“ hjá sjúklingunum og að fólki verði
boðin „vötn“ að drekka. Safnheiti lýsir íslensk orða-
bók Eddu frá 2002 þannig: orð (í et.) er haft er um
magn afe-u (t.d. sandur, fólk).
Eintala, fleirtala
Undirritaður samsinnti fyrirspyrjanda, hvað varðaði
vaxandi hugsunarlausa notkun fleirtölumyndar af
orðum sem hingað til hafa verið talin eintöluorð, og
tók sem dæmi nýlega fyrirsögn úr dagblaði: „Matar-
verðin hafa hækkað að undanförnu.“ Vera má að
þarna sé enn eitt dæmið um yfirþyrmandi áhrif ensk-
unnar á íslenska tungu.
Hins vegar sagðist undirritaður hafa vanist því frá
upphafi að bæði heitin, mein og krabbamein, væru
notuð í eintölu og fleirtölu. Krabbamein væri til
dæmis ekki einn sjúkdómur, heldur mörg og ólík
mein. Þess vegna væri rétt að nota fleirtölu þegar það
ætti við. Beita þyrfti þó bæði smekkvísi og tilfinningu
fyrir málinu auk þess að hafa nokkra þekkingu á
meinunum. I sama streng tóku tveir aðspurðir sér-
fræðingar, annar krabbameinslæknir og hinn meina-
fræðingur.
Undirritaður tók svo húðkrabbameinin sem dæmi.
Þar væri um að ræða býsna ólíka sjúkdóma hvað
varðaði uppruna, útlit, hegðun og horfur og að nauð-
synlegt væri að geta komið slíku á framfæri við sjúk-
linga og almenning með notkun fleirtölunnar. Fyrir-
spyijandi var hvorki sáttur við dæmin né röksemda-
færsluna og mótmælti notkun fleirtölunnar mjög
ákveðið og endurtekið. Samskiptunum, sem byggð-
ust á hverju tölvupóstskeytinu á fætur öðru, lauk
eftir að undirritaður kom með tilvitnun í Lækninga-
bók handa alþýðu á íslandi frá árinu 1884 eftir J. Jón-
assen, en þar segir meðal annars svo í umfjöllun um
átumein: Ein afþeim tegundum átumeina, sem einna
optast koma fyrir eru hin svonefiidu krabbamein.
Ótal dæmi um notkun fleirtölunnar má svo finna í
ritum íslenskra lækna alveg fram á þennan dag.
Tannsteinn
Sigríður Hrund Pétursdóttir, starfsmaður hjá einka-
leyfaskrifstofunni Sigurjónsson & Thor ehf., sendi
fyrirspurn vegna læknisfræðiheitanna plaque og
calculus. Umfjöllun í hinum erlenda texta tengdist
munni og tönnum þannig að heitin vísuðu augljós-
lega í dental plaque og dental calculus. Sigríður hafði
flett upp í Iðorðasafni lækna og var ekki sátt við úr-
lausnir þess. Latneska orðið calculus kemur þar
vissulega fyrir og er þýtt sem steinn, en dental
calculus er ekki sjálfstæð fletta. Undirritaður svaraði
að bragði á þann veg að dental calculus væri það sem
við nefnum tannstcin í daglegu tali. Læknisfræði-
orðabók Dorlands lýsir fyrirbærinu þannig: harður,
steingerður massi, sem myndast á tönnum eða gervi-
tönnum við kölkun á tannskán, breytilegur að lit frá
rjómagulum til svarts. I almennu lýsingunni á calculus
er að auki tilgreint að steingerður massi í líkamanum
sé venjulega myndaður úr söltum steinefna.
Jóhann Heiðar
Jóhannsson
johannhj@landspitali. is
Plaque
íðorðasafnið birtir íslensku heitin hörsl og skella án
frekari skýringa. Aftur var því leitað í Læknisfræði-
orðabók Dorlands sem gefur þessar skýringar á
plaque: 1. hvaða blettur eða flatt svœði sem er. 2.
yfirborðslœg, þétt, upphœkkuð húðmeinsemd sem er
að minnsta kosti 1 sm í þvermál (0,5 sm samkvœmt
sumum sérfrœðingum). Dental plaque er þannig lýst:
mjúkt, þunnt lag af fœðuleifum, slími og dauðum
þekjufrumum sem falla út á tönnunum og verða að
jarðvegi fyrir vöxtýmissa baktería.
Undirritaður tók það upp fyrir meira en tíu árum,
í tengslum við meinafræðikennslu tannlæknanema,
að nefna heildarfyrirbærið tannskán. Sýnilegar,
mjúkar skánir á tönnum má þó hæglega nefna tann-
skellur. A þeim tíma var til siðs hjá sumum öðrum
kennurum tannlæknadeildar að nefna fyrirbærið
tannsýklu. Undirritaður Iagðist gegn því með þeirri
röksemd að sýkla væri gott heiti á bacterial flora, en
að dental plaque væri miklu meira en sýklagróður,
eins og framangreind lýsing gefur til kynna. Tann-
sýkla væri því ágætt samheiti um alla þá sýkla sem
tönnunum tengjast. A sama hátt má búa til þægileg
samheiti fyrir þær sýklategundir sem búa á öðrum til-
teknum líkamssvæðum: húðsýkla, munnsýkla, nef-
sýkla, ristilsýkla og skeiðarsýkla.
Læknablaðið 2003/89 541
k.