Læknablaðið - 15.10.2003, Blaðsíða 48

■ FRÆÐIGREIN / NOTKUN NÁTTÚRUEFNA
Mynd 3. Atgengi notkunar. Hlutfall þátttakenda eftir aldursflokki sem neytt haföi
efnanna/lyfjanna á síöustliönum 2 vikum.
20- 30- 40- 50- 60- 70- 80
29 39 49 59 69 79 eða
ára ára ára ára ára ára eldri
Athugun á svarbjaga
Reynt var að athuga var hvort einhver munur væri á
þeim sem svöruðu spurningalistanum og þeim sem
ekki svöruðu. Munur á algengi notkunar milli þeirra
sem svöruðu snemma (á fyrstu 10 dögum eftir póst-
sendingu spurningalistans) og þeirra sem svöruðu
seinna var notuð sem vísbending um tilvist svarbjaga.
Algengi notkunar var marktækt meira hjá þeim
sem svöruðu snemma en hinna sem svöruðu seinna.
Algengi notkunar náttúru- og fæðubótarefna var
52,6% hjá þeim sem svöruðu snemma en 37,3% hjá
þeim sem svöruðu seinna og var tölfræðilega mark-
tækur munur (x:=4,799; p=0,03). Munurinn var að-
eins minni og ekki tölfræðilega marktækur hjá hinum
flokkum efna og lyfja (79,6% á móti 69,9% fyrir
vítamín, stein- og snefilefni og 73,7% á móti 62,7%
fyrir lausasölulyf).
Umræöa
Svo virðist sem tekist hafi að útbúa spurningalista
sem fólk á nokkuð auðvelt með og er tilbúið að svara.
Svarhlutfall í síðasta fasa prófunar var tæplega 63%
sem telst vel ásættanlegt. Þetta háa svarhlutfall var
sérstaklega athyglisvert þar sem spurningalistinn var
31 blaðsíða. Telja má að þessi efni og lyf séu almenn-
ingi frekar ofarlega í huga og áhugi þeirra á að svara
spurningum þar að lútandi frekar mikill.
Algengi notkunar náttúru- og fæðubótarefna á síð-
astliðnum tveimur vikum mældist 46,8% sem telst
mikið miðað við erlendar rannsóknir. Hluti skýringar-
innar á þessu algengi er almenn aukning í notkun
þessara efna frá þeim árum sem fyrri rannsóknirnar
voru gerðar. Þetta er um leið varhugaverð þróun því
hér á landi hafa komið upp fjöldi tilvika þar sem
aukaverkanir og milliverkanir við önnur lyf hafa leitt
til innlagnar á sjúkrahús (18). Algengi notkunar
vítamína, stein- og snefilefna var einnig mun meira en
sést hefur í erlendum rannsóknum. Fáar rannsóknir
eru til um notkun lausasölulyfja. Sænsk rannsókn frá
1993 sýndi að 54% þátttakenda höfðu notað eitt eða
fleiri lausasölulyf á síðastliðnu ári (24). Það er mun
minna algengi en þau tæp 70% sem mældust í þessari
rannsókn yfir tveggja vikna tímabil. Þess má þó geta
að spurningalistinn var sendur út í lok febrúar og gæti
það skýrt að hluta til þessa miklu notkun.
Önnur hugsanleg ástæða þess að notkun efnanna
og lyfjanna mældist í heild svo algeng er uppsetning
spurningalistans. Þær rannsóknir sem miðað var við
voru framkvæmdar með opnum spurningum og
spönnuðu oft mjög langt tímabil. Sýnt hefur verið
fram á að slfk aðferð skilar ekki eins haldgóðum upp-
lýsingum um notkun lyfja (12-15). Þar sem spurninga-
listinn sem hér er kynntur er nýr af nálinni er ekki til
nein sambærileg rannsókn til viðmiðunar.
Mun algengara virðist að konur noti náttúru- og
fæðubótarefni og vítamín ýmis konar. Slíkur munur
sást þó ekki varðandi lausasölulyf. Þetta samræmist
niðurstöðum erlendra rannsókna. Fólk á miðjum
aldri virðist oftast nota náttúru- og fæðubótarefni
miðað við aðra aldurshópa. Algengi vítamínnotkunar
er mest hjá eldra fólki sem einnig samræmist vel fyrri
rannsóknum.
Ef skoðaðir eru nánar þeir þættir sem geta bjagað
niðurstöður þessarar rannsóknar er fyrst að nefna
svokallaðan svarbjaga (á ensku: non-response bias).
Reynt var að nálgast hann með athugun á þeim sem
svara snemma miðað við þátttakendur sem svara
seinna. Það leit út fyrir að svarbjagi væri til staðar sem
skekkti niðurstöður þannig að notkun virtist algeng-
ari hjá íslendingum en raun er. Einnig mætti hugsa sér
að svokallaður valbjagi (á ensku: selection bias) geri
það að verkum að algengi notkunar mældist svo hátt.
Þátttakendur hafa allir áður tekið þátt í rannsóknum
á vegum Hjartaverndar og eru búsettir á Stór-Reykja-
víkursvæðinu. Þeir gætu þess vegna verið frábrugðnir
íslensku þjóðinni í heild að einhverju leyti. Til dæmis
er hugsanlegt að lýsisneysla sé algengari í þessum
hópi vegna þekktra áhrifa lýsis á hjarta og æðar.
Einnig gæti hin mikla notkun svokallaðs barna-
magnýls skýrst af þessari tengingu við Hjartavernd.
Hins vegar er ólíklegra að notkun flestra annarra efna
og lyfja sé brengluð af tengslunum við þessar rann-
sóknir sem úrtakið hefur tekið þátt í. Verið getur að
búseta geti haft einhver áhrif þar sem meira aðgengi
er að lyfjum og skyldum efnum á höfuðborgarsvæð-
inu. Því er aðeins hægt að yfirfæra niðurstöður á þetta
svæði.
Þar sem úrtak var mjög lítið og ekki tekið beint úr
þjóðskrá skal litið á þessa rannsókn sem prófun á
ákveðinni aðferð til að spyrja almenning um notkun
náttúrefna, fæðubótarefna og lausasölulyfa. Hafa
verður í huga að neysluvenjur eru mjög breytingum
undirorpnar. Bæði er um að ræða tískusveiflur þar
sem ákveðin vara tekur markaðinn með stormi, en
einnig er um árstíðabundnar sveiflur að ræða í vali
fólks á náttúru- og fæðubótarefnum. Úrval lausasölu-
lyfja breytist ekki eins hratt, en þó verður að gæta
þess að spyrja samkvæmt nýjustu upplýsingum um
784 Læknablaðið 2003/89