Læknablaðið - 15.10.2003, Blaðsíða 38

FRÆÐIGREINAR / ÞYNGD SKÓLABARNA
ofþyngdin sé að þróast á annan hátt en verið hefur. Sé
svo er það vitaskuld mikið fagnaðarefni. Ekki er
kunnugt um aðrar rannsóknir, að minnsta kosti ekki
íslenskar sem sýna þessar niðurstöður og ekkert verð-
ur fullyrt um orsakir þessa á grundvelli þeirra gagna
sem hér eru til skoðunar. Ef til vill hefur sú aukna um-
ræða sem verið hefur um þetta vandamál og aukinn á-
róður fyrir breyttu mataræði og aukinni hreyfingu
skipt hér einhverju máli.
Þyngd hefur meiri áhrif á líðan eldri unglinga eða
undir lok grunnskóla en þeirra sem yngri eru. Þessi
rannsókn svarar ekki hvers vegna en gera má ráð fyr-
ir að hin auknu félagslegu áhrif sem börn og ungling-
ar verða fyrir þegar þau eru eldri skipti hér verulegu
máli. Eftir því sem börnin verða eldri þá fer að gæta
sambands milli þess að vera of þungur og ganga lakar í
námi og meðal þungra unglinga eru engir sem ná ágæt-
um námsárangri. Að nokkru leyti kann þetta að vera
vegna þess að þeim líður ekki nógu vel eins og að sjálfs-
mynd þeirra er ekki nægilega sterk. Hins vegar skýrist
þessi munur ekki að öllu leyti út frá mælingum á líðan
eins og hún er gerð í þessari rannsókn. Vera kann að
mælitækið sem hér er notað mæli ekki nógu vel hvern-
ig þungum börnum líður og að hægt sé að fá svör við
þessari spurningu með öðrum leiðum. Fram kemur að
þyngd hefur engin áhrif til eða frá á námsárangur nem-
enda í 4. og 7. bekk. Þungir nemendur í þessum bekkj-
um eru jafn líklegir til að fá góðar eða slakar einkunnir
og þeir sem eru léttir og meðalþungir. Það kemur því
nokkuð á óvart að þungum nemendum, bæði strákum
og stelpum, gengur ver í námi í 10. bekk heldur en létt-
um og meðalþungum nemendum í sama bekk. Einnig
kemur í ljós að stelpur í 10. bekk eru enn líklegri til að
fá lágar einkunnir en strákar. Engin þung stelpa komst
upp fyrir 5 á samræmdum prófum með normaldreifðri
einkunn. í þessari rannsókn tekst ekki að finna skýr-
ingar á þessum mun á námsárangri þungra í 7. bekk og
10. bekk í slæmri líðan skv. YSR listanum, heldur virð-
ist þyngd hafa sjálfstæð tengsl við námsárangur. Hvað
veldur er erfitt að segja til um. Ef spurning væri um
tengsl greindar og þyngdar, þá hlyti sama munstrið að
koma fram í 4. og 7. bekk en svo er ekki. Canning og
Mayer (23) báru þyngd saman við greindarvísitölu og
fundu engin sérstök tengsl á milli greindar og þyngdar
hjá stelpum í efstu bekkjum framhaldsskóla (high
school). Þeir komust reyndar einnig að því að þungar
stelpur áttu ekki í meiri námsvanda en jafnaldrar
þeirra í öðrum þyngdarflokkum. Sú niðurstaða er önd-
verð við niðurstöður þessarar rannsóknar. Þessi rann-
sókn svarar ekki hvernig stendur á þessum mun á
námsárangri þungra stelpna í 10. bekk miðað við léttari
jafnöldrur þeirra. Rétt er einnig að benda á að úrtakið
var ekki stórt og því ekki sjálfgefið að stærra úrtak
myndi gefa sömu niðurstöður. Það má einnig spyrja
hvort fordómar leynist í samfélaginu sem kynni að hafa
þessi áhrif. Einnig kann að vera að þeim gangi ver að
einbeita sér og fylgjast með í kennsiustundum en áður.
Fram kemur að um 60% nemenda í 10. bekk kvarta
um erfiðleika við einbeitingu og að fylgjast með í
kennslustundum. Þessi skýring er þó langsótt þar sem
ekkert sérstakt tengir þyngd við einbeitingarskort,
enda er hlutfall svarenda of hátt til að geta eingöngu átt
við of þunga nemendur. Þessi skortur á einbeitingu og
að fylgjast með í tímum kemur einnig fram hjá 40%
nemenda í 7. bekk sem ekki sýna nein tengsl á milli
námsárangurs og þyngdar. Almennt má segja um
tengsl þyngdar og líðanar að þau eru í góðu samræmi
við kenningar um áhrif þyngdar (og þá sérstaklega of-
þyngdar) á líðan. Þannig líður þungum að jafnaði ver
en meðalþungum þegar litið er á meðalútkomu þess-
ara hópa á YSR prófi. Þó má velta fyrir sér hvort sú
mæling sem hér er notuð til að kanna líðan endurspegli
ekki nægilega vel þá þætti sem mestu máli skipta hjá
þeim sem glíma við ofþyngd / offitu.
Önnur af meginástæðum þess að börn eru of þung
er ónóg hreyfing, spurningin er hvort hún fari minnk-
andi. Hér má benda á tvær rannsóknir sem báðar
benda til þess að íþróttaiðkun barna og unglinga hafi
aukist síðustu ár. I rannsókn á börnum á aldrinum 11-
15 ára á Akureyri, í Reykjavík og Vestmannaeyjum
kom í ljós að árið 1968 stunduðu um 45% þeirra ein-
hverskonar íþróttastarf. Árið 1979 hafði þetta hlutfall
lækkað í 34% en var komið í 48% árið 1997 (24). í
rannsókn á öllum ungmennum í 8., 9. og 10. bekk
grunnskóla árin 1992 og 1997 kom í ljós að hlutfall
ungmenna sem æfðu íþróttir með íþróttafélagi tvisvar
í viku eða oftar jókst úr 39% árið 1992 í 46% árið 1997
(25). Líklegt er því að þyngra vegi of miklar hitaein-
ingar en vægi hreyfingar sé minna.
Þýðingarmikið er að hjálpa börnum og unglingum
sem fyrst að vinna gegn ofþyngd og forvörn er besta
úrræðið. Reynslan sýnir að því lengur sem vandamál-
ið er til staðar því erfiðara verður það viðfangs. Nokk-
uð torvelt er að fylgjast með þyngd hjá grunnskóla-
börnum í dag og hvaða þróun er í gangi hjá hverjum
einstaklingi þar sem hæð og þyngd grunnskólabarna
er ekki mæld árlega eins og áður var.
Þakkir
Eftirtaldir aðilar styrktu þessa rannsókn og eru þeim
færðar bestu þakkir: Akureyrarbær, skólanefnd og fé-
lagsmálaráð. Heilsugæslustöðin á Akureyri. Rann-
sóknasjóður Háskólans á Akureyri. Vísindasjóður
Félags íslenskra heimilislækna. Þá eru skólastjórn-
endum og kennurum í grunnskólum á rannsóknar-
svæðinu færðar bestu þakkir fyrir aðstoð við gerð
könnunar hjá nemendum. Ennfremur er skólahjúkr-
unarfræðingum þakkað fyrir aðstoð við mælingar á
hæð og þyngd nemenda.
774
Læknablaðið 2003/89