Læknablaðið - 15.10.2003, Blaðsíða 75

UMRÆÐA OG FRÉTTIR / SAGA LÆKNINGANNA
Nesstofa og landlæknarfyrri tíma
Félag áhugamanna um sögu læknisfræðinnar og
Þjóðminjasafnið fyrir hönd Nesstofusafnsins bjóða í
sameiningu fram styrk til háskólanema sem vilja
skrifa námsritgerð um efni tengt sögu heilbrigðis-
mála á íslandi. Styrkurinn er kenndur við prófessor
Jón Steffensen til að minnast framlags hans til safns-
ins og rannsókna í sögu læknisfræðinnar. Styrkur
Jóns Steffensen var veittur í fyrsta sinn 12. febrúar
2002 og skipt milli tveggja umsækjenda. Annar styrk-
þeginn, Kolbrún S. Ingólfsdóttir nefndi ritgerð sína:
Nesstofa. 70 ár í heilbrigðissögu íslands 1763-1833.
Kolbrún kynnti efnið á fræðslufundi Félags áhuga-
manna um sögu læknisfræðinnar sem haldinn var 30.
apríl 2003 þar sem hún rakti sögu Nesstofu sem
menningar- og menntaseturs í 70 ár. A eftir fyrirlestri
Kolbrúnar fræddi Heimir Þorleifsson sagnfræðingur
fundarmenn um sögu Seltjarnarness. Hér á eftir fer
útdráttur úr fyrirlestri Kolbrúnar sem hún hefur tek-
ið saman fyrir lesendur Læknablaðsins.
Nesstofa var byggð á árunum 1761 til 1763 eftir teikn-
ingum Jacobs Fortling hirðhúsameistara og var grá-
grýtið í hana fengið úr fálkahúsi konungs á Valhúsa-
hæð. A jarðhæð váT apótek og húsakynni landlæknis-
embættisins en í risi voru íbúðarherbergi og yfir því
var hanabjálkaloft. Bjarni Pálsson (1719-1779), okk-
ar fyrsti landlæknir, settist að í Nesi með fjölskyldu
sína árið 1763 og bjó þar til dauðadags. Frá árinu
1772 skiptu landlæknir og apótekari með sér ábúðar-
réttindum í Nesi. A Islandi var engin læknisþjónusta
fyrir árið 1760 en hér voru alþýðulæknar, ólærðar yf-
irsetukonur og stundum erlendir bartskerar á ferð.
Hér var engin lyfjabúð en grasalækningar algengar.
Miklar sveiflur voru í ungbarnadauða og íbúafjöldi
gekk í bylgjum og stóð nánast í stað eftir hvert hallær-
ið af öðru. Fyrsti landlæknirinn átti að sjá um mennt-
un læknaefna og útskrifa þá sem fjórðungslækna,
uppfræða ljósmæður, vera lyfsali, sjá um sóttvarnir og
annast heilsugæslu allra landsmanna. Þetta var mikið
verkefni fyrir einn mann í strjálbýlu landi sem var
erfitt yfirferðar með óbrúaðar ár og enga vegi. A 18.
öld byggðist læknisfræði á lyfjafræði, blóðtökum og
koppsetningu. Læknar sem útskrifuðust úr háskóla
stunduðu lyflækningar og bartskerar, sem voru rakar-
ar, stunduðu skurðlækningar eða handlækningar. í
Danmörku sameinuðust þessar tvær stéttir innan
læknadeildar Hafnarháskóla árið 1842. Konungur
hafði einn manna vald til að koma á fót læknisemb-
ættum og skipuleggja menntun lækna. Þetta var því
einokun á starfsleyfum til lækna og á menntun lækn-
isefna. Uppbygging heilbrigðisþjónustu á Islandi á
átjándu öld var undir áhrifum frá upplýsingastefn-
unni sem var hugmyndastefna um að efla hag þjóða
með þjóðfélagslegum breytingum.
Nesstofa var læknasetur og þar fór fram menntun
lækna og kennsla ljósmæðra hjá Bjarna Pálssyni
landlækni og eftirmönnum hans. Á þessuni sjötíu
árum urðu læknanemar í Nesi alls 22. Af þeim urðu
tíu læknar á Islandi að prófi loknu þaðan eða frá
Kaupmannahöfn. Síðasti nemandinn í Nesi var dr.
Jón Hjaltalín (1807-1884), síðar landlæknir.
Skipaðir landlæknar voru allir með fullgilt embætt-
ispróf (examen medicum) frá Hafnarháskóla en
einnig voru settir landlæknar með önnur próf. Skipað-
ir landlæknar í Nesi voru Bjarni Pálsson 1760-1779,
Jón Sveinsson 1780-1803, Thomas Klog 1803-1815 og
Jón Thorstensen 1820-1855. Settir landlæknar voru
Jón Einarsson 1779-1780, útskrifaður frá Nesi, Sveinn
Pálsson 1803-1804, náttúrufræðingur frá Hafnarhá-
skóla, og Oddur Hjaltalín 1816-1820 sem nam við
Hina konunglegu kírúrgísku akademíu í Höfn. Land-
læknisembættið var llutt til Reykjavíkur árið 1833.
Kolbrún S.
Ingólfsdóttir
ÞJÓÐMINJASAFN
ÍSLANDS
Mynd af Nesstofu eftir
Aage Nielsen Edwin og er
hún í bók Vilmundar Jóns-
sonar, Lœkningar og saga.
Tíu ritgerðir, 1. bindi,
Reykjavík 1969, bls. 208.
Höfimdurinn er
meinatæknir og
sagnfræðingur.
Læknablaðið 2003/89 811