Læknablaðið - 15.02.2011, Blaðsíða 37

FRÆÐIGREINAR
SAGA LÆKNISFRÆÐINNAR
Brot úr sögu stungulyfja
Með sérstöku tilliti til íslenskra aðstæðna
Jóhannes F.
Skaftason1
cand. pharm., áður lektor og
lyfsali
skafta@intemet.is
Jakob Kristinsson2
cand. pharm., prófessor
jakobk@hi.is
Þorkell
Jóhannesson2
dr. med., áður prófessor
dr. thorkell@simnet. is
Fyrri hluti greinar um
stungulyf, seinni hluti hennar
verður birtur í marsblaðinu.
Ágrip
Fyrstu lyfjadælur og holnálar, sem nota mátti af
öryggi til þess að koma lyfjum í bandvef undir
húð, í vöðva, í æð eða eftir atvikum annars staðar,
komu fram skömmu eftir 1850. Morfín er fyrsta
lyfið sem gefið var undir húð úr lyfjadælu og
gegnum holnál. íslenskir læknar virðast ekki
hafa notað stungulyf við lækningar fyrr en um
aldamótin 1900 og aðgengi að stungulyfjum og
notkun þeirra virðast hafa verið lítil fram undir
1930. Stungulyf voru notuð áður en vitneskja
um sýkla eða örverur varð almenn meðal lækna
og áður en menn fengu haldbæra vitneskju um
jónajafnvægi í frumum. Stungulyf eins og þau
sem nú þekkjast eru því árangur áratugalangrar
þróunar. Það var og mikil framför þegar farið
var að nota einnota lyfjadælur og nálar kringum
1960. Framleiðsla stungulyfja virðist hefjast hér
að marki á fjórða tug 20. aldar og var á tímabilinu
1940-1970 á allmargra höndum. Tveir stærstu
framleiðendurnir höfðu mikið úrval lyfja en
hinir framleiddu einkum vítamínstungulyf (B
og C vítamín) og staðdeyfingarlyf (prókaín).
Framleiðendum stungulyfja fækkaði smám saman
og framleiðslan lagðist af upp úr aldamótunum
2000.
Inngangur
Stungulyf eru fljótandi lyfjasamsetningar ætlaðar
til íkomu í húð, eða gegnum húð, slímhúð eða
vessahúð. Til verksins þarf lyfjadælu þar sem
mældum einingum lyfjanna er þrýst með bullu
gegnum holnál í húð, bandvef undir húð, vöðva,
æð eða annars staðar. Nothæfar lyfjadælur og
holnálar komu fyrst fram upp úr 1850. Var gjöf
lyfja undir húð eða í vöðva að kalla óþekkt áður,
,en menn höfðu þó reynt slíkar lyfjagjafir mun
fyrr með frumstæðum aðferðum. Kröfur til gerðar
lyfjadæla og stungulyfja uxu smám saman. Þó
var komið allnokkuð fram á 20. öld áður en
öllum kröfum til stungulyfja sem nú eru gerðar,
var fullnægt. Brot af þessari sögu er rakið hér,
,allt til ársins 1965, er skráning sérlyfja hófst eftir
gildistöku lyfsölulaga nr. 30 29. apríl 1963.
Notkun stungulyfja varð talsvert útbreidd
í ýmsum nálægum löndum þegar leið á 19.
öld. Átti þetta sér í lagi við um morfín og aðra
plöntubasa (alkalóíða), sem hreinunnir voru úr
plöntum (atrópín, skópólamín, stryknín, kókaín
o.fl.). Má meðal annars sjá þessa stað í Danmörku.
Þótt flestir íslenskir læknar hafi á þessum
árum ýmist verið menntaðir í Danmörku eða
verið mótaðir af dönskum læknavísindum, hófst
notkun stungulyfja mun síðar hér en í Danmörku.
Til þess að fá yfirlit yfir framboð á stungu-
lyfjum var kannaður fjöldi þeirra frá og með
Lyfjaverðskránni 1913’ og til og með fyrstu
Sérlyfjaskrárinnar 1965.2 Jafnframt var reynt
að meta notkun og framboð á stungulyfjum
(og lyfjadælum) með því að kanna skrif og
auglýsingar í Læknablaðinu fram eftir árum, svo og
skrif í Tímariti um lyfjafræði. Loks voru ársskýrslur
helstu spítala kannaðar frá upphafi og fram á
fjórða tug 20. aldar.
Framleiðsla stungulyfja hér á landi hófst
væntanlega að marki upp úr 1930 og var um
skeið á allmargra höndum. Innlend framleiðsla
stungulyfja hélst í áratugi, en er nú endanlega
aflögð að því best er vitað.
Elstu heimildir
Lyfjagjöf í æð er að stofni til eldri en gjöf í húð,
í bandvef undir húð eða í vöðva. Ræður hér að
nokkru að fyrrum var algengt að taka mönnum
blóð með bíld (e. lancet), en einnig að lyfjum í
lausn varð komið í bláæðar við innrennsli án þess
að dælur þyrfti til.
1. Gjöflyfja íæð
William Harvey (1578-1657) birti grundvallarrit
sitt um blóðrás og starfsemi hjartans (Exercitatio
anatomica de motu cordis et sangvinis in animalibus)
árið 1628. Sagan segir að þetta hafi vakið áhuga
annars þekkts Englendings, Christophers Wren
(1632-1723), á því að gefa lyf í æð. Wren, sem var
prófessor í stjömufræði í Oxford og að auki þekktur
arkitekt, hafði kynnst Harvey á námsárum sínum.
Árið 1656 dældi hann ópíum og öðmm efnum
í bláæðar hunda og notaði við það fjaðurpenna
sem tengdur var lítilli blöðru. Heimildir eru
ennfremur um tilraunir með lyfjagjafir í dýr í
Þýskalandi 1642. Árið 1657 gaf svo Wren manni
lyf í æð (vinum emeticunv, kalíumantímónýltartrat).
LÆKNAblaðið 2011/97 101