Læknablaðið - 15.02.2011, Blaðsíða 40

FRÆÐIGREINAR
SAGA LÆKNISFRÆÐINNAR
Myndir 4 a, b. Morfínlyf
til vinstri erflaska (4a), sem
í var morfínlausn (ca. 5%)
til innstungu undir húð
(Solutio chloreti morphici
pro injectione subcutanea)
samkvæmt dönsku
lyfjaforskriftasafni frá 1881.
Hægra megin (4b) eru að
ofan askja og lykjur með
tetrapóni (kódein, papaverín
og noskapín, auk tnorfíns)
og skópólamíni. Fyrir neðan
eru askja og stungulykjur
(ampullae canulatae) sem
innihalda 15 mg morfín, auk
annarra alkalóíða í ópíum
(omnopon).
(Myndin var tekin í LyfiafræÖisafninu
19. 3. 2010; Þorkell Þorkelsson).
og í stærri skömmtum en ella. Áður tíðkaðist alloft
að nota lyfjasamsetningar til innstungu sem í var
morfín, auk annarra alkalóíða í ópíum (tetrapón,
omnípón) (mynd 4b).
Læknar á 19. öld notuðu greinilega hugtakið
taugaverkur „neuralgia" í víðari merkingu en
gert er í dag, þótt taugaverkur í andlitstauginni
þríeinu (sbr. Rynd hér að framan) hafi efalaust
verið taugaverkur í nútímaskilningi. Svo virðist
sem læknar hafi á þessum árum talið að verkun
morfíns á sársauka jafngilti lækningu og ekki
áttað sig á því, þótt undarlegt sé, að morfín veldur
ávana og fíkn engu síður en ópíum. Raunar er svo
að sjá að læknar hafi fyrst talið að ávani og fíkn
væru bundin við inntöku en ekki innstungu.5
Allbutt26 var einn sá fyrsti sem varaði við
gagnrýnislausri meðferð á verkjum með morfíni.
Honum fórust svo orð um slíka sjúklinga: „These
patients suffer from various forms of neuralgia
from abdominal, uterine, facial, cervico-brachial,
sciatic and other pains - they seem as far from
cure as ever they were, they all find relief in
the incessant use of the syringe, and they all
declare that without the syringe life would be
insupportable." Því má svo bæta við að það
var fyrst skömmu fyrir fyrri heimsstyrjöld sem
samþykktar voru alþjóðlegar reglur til þess að
stemma stigu við ávana og fíkn í morfín, kókaín
og fleiri lyf.
Macht3 vakti athygli á því að fyrri tíðar læknar
hefðu notað morfín í mun stærri skömmtum en
síðar varð. Því til staðfestingar er að morfínlausn
til innstungu sem ríkjandi var í Danmörku um
aldamótin 1900, var ca. 5% (allt að því fimmfalt
meira en nú er) (sbr. mynd 4a).
2. Kókaín
Um miðja 19. öld voru engin ráð önnur til
þess að framkalla staðdeyfingu en að frysta
hlutaðeigandi vefi tímabundið með efnum á borð
við etra eða etýlklóríð. Eftir að þessum efnum
hafði verið úðað á húð gafst takmarkað svigrúm
til einfaldra skurðaðgerða. Kókaín var fyrsta
staðdeyfingarlyfið sem staðið gat undir nafni.
Kókaín var fyrst einangrað og hreinunnið úr
blöðum kókaplöntunnar árið 1860. Það gerði
þýskur vísindamaður, Albert Niemann. Hann taldi
að kókaín hefði sérstaka verkun komið á tungu,
sem ylli því að tungan yrði tímabimdið dofin.
Staðdeyfandi verkun kókaíns var hins vegar fyrst
staðfest 1884, þegar austuríski augnlæknirinn Carl
Koller (1858-1944) gerði sér ljóst að kókaín hefði
yfirborðsvirka staðdeyfingu í augum. Koller hafði
áður reynt ýmis lyf, þar á meðal morfín, en ekkert
þeirra hafði verkun í líkingu við kókaín.27
Mjög fljótlega eftir þetta tóku þekktir
skurðlæknar að nota kókaín til innstungu, ýmist til
íferðarstaðdeyfingar eða til svæðisstaðdeyfingar.
Meðal þeirra var Stewart Halsted (1852-1922),
frumkvöðull í skurðlækningum og í aðgerðum
á kviðsliti. Hann er sagður hafa gert yfir 2000
aðgerðir í staðdeyfingu á árunum 1885 og 1886 og
notaði til þess sterka kókaínlausn (4%).11 Af öðrum
þekktum skurðlæknum sem notuðu kókaín til
staðdeyfingar má nefna Þjóðverjana Oberst (1849-
1925) og Schleich (1859-1922).27
104 LÆKNAblaðið 2011/97