Læknablaðið - 15.02.2011, Blaðsíða 39

FRÆÐIGREINAR
SAGA LÆKNISFRÆÐINNAR
við hann var kennd („l'appareil Pravaz"). Pravaz
notaði dæluna aldrei til lækninga í mönnum þótt
endurbætt gerð hennar nyti síðar allmikillar hylli.
Pravaz-dælan var flóknari að gerð en endurbætt
Ferguson-dæla eins og Wood notaði.5,8
Árið 1869 smíðaði þýskur verkfærasmiður sem
bjó í París, Wiilfing Luer (d. 1883), nýja lyfjadælu
sem við hann er kennd. Luer-dælan hafði þann
kost að nálin var ekki skrúfuð á stútinn, heldur
smellt á keilulaga enda hans. Hefur þetta haldist
á lyfjadælum. Upphaflega voru merkingar til þess
að mæla rúmmálseiningar á bullustafnum.4'5'11 Á
mynd 2 er sýnd seinni útfærsla á Luer-dælum þar
sem merkingar (ml) eru á bol og sérstök „loka"
(„lock") er á stút til þess að tryggja festingu á
nálina.
Record-dælumar voru upphaflega þýskar
(framleiddar af Dewitt og Herz í Berlín). Þær
komu á markað á árunum 1906-1909. Telja má
að þessar lyfjadælur með síðari breytingum
hafi orðið ríkjandi uns einnota lyfjadælur komu
til sögunnar upp úr miðri 20. öld. Bullan og
bullustafurinn voru upphaflega úr málmi.4- 5 Á
mynd 3 er sýnd Record-dæla sem talin er vera
upphafleg („original").
Til eru skrár um lausamuni er heyrðu til
Sjúkrahúsi Reykjavíkur 1867 og 1878 en það var
helsti spítali landsins á 19. öld. í þessum skrám eru
hvorki taldar lyfjadælur né nálar, en ýmsir aðrir
hlutir sem algengir em við lækningar: umbúðir,
þvagglös, stólpípa, skæri, pinsettur, lyfjaskápar
og fleira.12 Árið 1878 hefur spítalinn þó eignast
eina „tinspröite", en vandséð er að hún hafi verið
notuð til lyfjagjafa við innstungu. Verður því ekki
önnur ályktun dregin af þessu en sú að lyfjadælur
hafi ekki verið til á spítalanum á þessum árum.
Fyrsta heimild um að íslenskir læknar þurfi að
eiga „sprautu" („morfín og sprautu"), er frá árinu
1902.13 Auglýsingar um lyfjadælur fyrirfinnast
heldur ekki með vissu í Læknablaðinu fyrr en á
árunum 1929-1931.1415
Erfitt er að tímasetja hvenær plastlyfjadælur,
sem síðar nefndust einnota lyfjadælur, hafi orðið
algengar hér á landi. Elstu heimildir um notkun
slíkra lyfjadæla (og nála) á spítölum eru frá árinu
1955.16 í heilsugæslu höfuðborgarsvæðisins var
notkun einnota lyfjadæla orðin þekkt á árunum
1962-1964.17 Slíkar lyfjadælur voru fyrst auglýstar
í Læknablaðinu á árunum 1962 og 1965.18,19
Wood taldi að morfín verkaði á sársauka, bæði
staðlega og eftir að hafa frásogast frá íkomustað.10
Af öðrum skrifum hans frá sama tíma er þó
ljóst að hann taldi staðlega verkun á verkjastað
skipta meginmáli.20 Það var hins vegar annar
breskur læknir, Hunter, sem tók af öll tvímæli
um að morfín verkaði jafn vel, hvort sem því var
stungið í sársaukastaðinn eða fjær og eftir að hafa
frásogast þaðan.21
Elstu stungulyf og notkun þeirra
1. Morfín
Morfín er án efa fyrsta lyfið sem gefið var við
innstungu undir húð (sbr. Wood að framan). Það
sem er ef til vill athyglisverðast við morfín er að
það hefur haldið gildi sínu frá upphafi vega og
enn eru að koma fram skýringar á verkun þess og
notagildi.
Morfín var fyrsti plöntubasinn sem hreinunninn
var úr plöntum (morfin úr ópíum) og notaður til
lækninga. Það afrek vann ungur lyfjasveinn í
þýsku sveitaapóteki í byrjun 19. aldar (1806).
Hann hét Friedrich Wilhelm Adam Sertúrner
(1783-1841) og vann við ótrúlega frumstæðar
aðstæður án þess að hafa hlotið nokkra formlega
menntun utan apóteksins.22,23 Auk morfíns verður
í þessum flokki lyfja fjallað um kókaín, sem var í
árdaga talsvert notað í stungulyf.
Verkjadeyfing er sú verkun morfíns sem
hæst ber. Morfín hefur verið ómissandi til
verkjadeyfingar við skurðaðgerðir, við vissa
langvinna sjúkdóma, á lokastigum lífsins og ekki
síst við stór slys og í hemaði. Morfín til innstungu
var notað í fransk-þýska stríðinu 1870-1871,
báðum heimsstyrjöldunum og enn síðar í írak
og Afganistan. f bardögunum 1944 á Omaha-
ströndinni í Normandí var morfín enn síðasta
hjálp sundurskotnum hermönnum.24 í þessu
sambandi vekur sérstaka athygli frá stríðinu í írak,
að morfín gefið í æð eftir áverka á vígvelli hefur
marktæka vamandi verkun gegn „post-traumatic
stress disorder", sem kalla mætti „áfallabundna
streituröskun".25 Á vígvelli og við slysahjálp er
morfín gjarnan gefið í sérstökum stungulykjum
Mynd 3. Myndin sýnir 2
ml Record-lyfjadælu með bol
úrgleri, en bullu, bullustaf
og stút úr málmi. Þetta er
talin vera upphafleg gerð
Record-dæla, sem fyrst
komufram á fyrsta áratug
20. aldar. Þær voru, með
síðari breytingum, ríkjandi
lyfjadælur, uns einnota
lyfjadælur komu á markað
upp úr miðri 20. öld (sbr.
texta).
(Mynd Lækningaminjasafns lslands
NS 3897).
LÆKNAblaðið 2011/97 103