Læknablaðið - 15.02.2011, Blaðsíða 38

FRÆÐIGREINAR
SAGA LÆKNISFRÆÐINNAR
Mynd 1. Alexander Wood (1817-
1884) var skoskur læknir. Hann
mun fyrstur hafa notað lyfjadælu og
holnál til þess að gefa mönnum lyf
(morfín) við innstungu undir húð
fe. subcutaneous/hypodermic
injectioni. Dælan og nálin sem hann
notaði, voru kenndar við Ferguson og
voru upphaflega ætlaðar til þess að
gefa ætandi efni (ferríklóríð) í æðagúla
fnaevi/ Wood endurbætti bæði dæluna
og nálina og lagaði að hagnýtri lyfjagjöf
í mönnum.
(Myndití er fengiti úr (7)).
..... ; : I ....
a.'.sxax’dhr vroav * V *-‘r.'wry'
■ ■- ■: , Ydr^cWsr \ '■$?'.. -
Að vísu leið yfir manninn og varð að hætta við
gjöfina. Engu að síður er talið að þetta sé elsta
heimild um gjöf lyfja í æð hjá mönnum.3-4
Mynd 2. Myndin sýnir
10 ml Luer-lock lyfjadælu
með bol úr gleri, en bullu,
bullustafog stút úr málmi.
Á stútnum er sérstök
„loka" („lock") til þess að
tryggja festingu nálarinnar
við stútinn. Þetta er ekki
upphafleg gerð Luer-
lyfjadæla (sbr. texta og
mynd 7).
(Mynd Lækn ingani injasafns íslands
NS 2010).
2. Gjöflyfja í eða undir húð og í vöðva
Howard-Jones5 benti á að telja mætti fyrstu til-
burði til að koma lyfjum undir húð eða í vöðva
manna þá, að skjóta örvum með eitri að óvinum.
Þekktasta örvaeitur sem sögur fara af er kúrare,
sem indíánar á Amazónsvæðinu notuðu og var
síðar hreinunnið og notað til lyfja.6 Fyrstu tilraunir
til þess að koma lyfjum í vöðva voru á hundum
og þær gerði einn þekktasti læknir þeirra tíma
árið 1809, Frakkinn Francois Magendie (1783-
1855). Hann setti örvaeitur frá Java, sem innihélt
stryknín, á odd trégadds og rak í afturendann
á hundum. Þeir dóu úr strykníneitrun.5'7 Arið
1828 birti franskur skurðlæknir, Lembert (1802-
1851), grein um „endermíska aðferð" (méthode
endermique), sem annar franskur læknir, Lesieur,
hafði raunar lýst árið 1825. Aðferðin fólst í því
að fjarlægja yfirhúð (með blöðrugefandi efni í
plástrum) og bera á vessafyllta undirhúð duft,
lausn eða smyrsli með lyfjum (oft morfíni).
Þessi aðferð til lyfjagjafa varð mjög útbreidd.5'8
Aðferðin hefur þó bæði verið sjúklingum erfið
og óviðurkvæmileg. Að auki má ætla að frásog
lyfjanna frá íkomustað hafi verið breytilegt.
Þriðji franski læknirinn, Lafargue, lýsti því
árið 1836, hvernig hann skar í yfirhúð með
bólusetningarbíld sem hafði verið stungið í rakt
duft með morfíni í. Nokkrum árum síðar tók hann
upp nýja tækni þar sem hann smurði nál með
morfínpasta, stakk henni í húðina og dró síðan út
aftur þannig að morfínpastað sat eftir.5,8
Árið 1861 lýsti Lafargue enn aðferð til að koma
lyfjum í föstu formi undir húð (implantation). Þessi
aðferð hlaut ekki brautargengi, en var endurvakin
75 árum síðar með lyfjaforminu implantablettaeA8
írskur læknir, Francis Rynd (1801-1861), lýsti
1845 (og ítarlega 1861) áhaldi til þess að gefa
morfín staðlega við taugaverk (neuralgia) frá and-
litstauginni þríeinu (N. trigemini). Aðferð Rynds
byggðist fremur á innrennsli en inndælingu.5'8
Það var fyrst árið 1865 að læknar áttuðu sig
á því að íkoma stungulyfja djúpt í vöðva hefði í
för með sér minni ertingu og þyldist betur en gjöf
lyfja í bandvef undir húð.4
Lyfjadælur og þróun þeirra
Alexander Wood (1817-1884) var skoskur læknir
sem starfaði í Edinborg (mynd 1). Hann gaf morfín
í lausn eða smyrsli með endermískri aðferð við
taugaverk. Dag einn árið 1853 var hann að herpa
saman æðar og æta með ferríklóríði í æðagúl á
höfði bams. Hann notaði dælu og holnál sem var
sérstaklega ætluð til slíkra aðgerða og kennd var
við Ferguson, skurðlækni í London. Við þessa
aðgerð á baminu kom honum í hug að dælan og
nálin myndu henta til þess að gefa morfín staðlega
við taugaverk. Hartn reyndi þetta fyrst á gamalli
konu og gaf henni stóran skammt af morfíni.9-10
Þetta telst vera upphaf lyfjagjafa í bandvef undir
húð (e. subcutaneous/hypodermic injection) í nútíma-
skilningi.
Dælan sem Wood notaði í fyrstu var með bol,
bullu og bullustaf úr gleri og stút úr málmi (silfri?).
Engin merki voru á dælunni eða stafnum til þess
að mæla rúmmálseiningar. Wood endurbætti bæði
dæluna (setti á bolinn rúmmálsmerkingar) og
nálina (notaði fínni nál og færði gatið nær enda og
skáslípaði). Skrúfgangur var á stútnum og nálin
skrúfuð þar á.5, 11 Franskur skurðlæknir, Charles-
Gabriel Pravaz (1791-1853), bjó til lyfjadælu sem
102 LÆKNAblaöia 2011/97