Læknablaðið - 15.04.2011, Blaðsíða 41

FRÆÐIGREINAR
SAGA LÆKNISFRÆÐINNAR
Jón Pétursson læknir
og ritverk hans I
Örn
Bjarnason
ombjarnason@live.com
Höfundur er heimilislæknir
og fyrrum ritstjóri
Læknablaðsins.
Síðari hluti þessar greinar
mun birtast i maíblaðinu
ásamt heimildalista.
Jón Pétursson fæddist árið 1733 á Hofsá í
Svarfaðardal. Faðir hans, Pétur Jónsson, var
frá Hnjúki í sömu sveit og bjó fyrst á nokkrum
stöðum í dalnum en varð síðan kirkju- og
staðarsmiður á Hólum í Hjaltadal. Móðir Jóns var
Margrét Illugadóttir Jónssonar bónda og snikkara,
er bjó austan Eyjafjarðar í Nesi í Höfðahverfi í
Grýtubakkahreppi. Jón stundaði nám í Hólaskóla
og útskrifaðist 14. maí 1759. Arið 1760 varð hann
djákni á Munkaþverá á Staðarbyggð í Eyjafirði.1
Bjarni landlæknir Pálsson
og Jón djákni Pétursson
Bjarni Pálsson var skipaður fyrsti landlæknir á
íslandi með konungsúrskurði 18. marz 1760. Ein af
embættisskyldum hans var að kenna læknisfræði
og í erindisbréfi hans var tekið fram:
að þeir sem gæfu sig í kennslu hjá honum, þyrftu ekki að
vera útskrifaðir úr skóla, heldur að eins að þeir ættu að vera
af góðu fólki komnir og námfúsir og greindir, og að kunnátta
þeirra væri á borð við það, sem stúdentar kynnu, og að þeir
væru svo efnum búnir að þeir gætu keypt sér sjálfir bækur og
læknisverkfæri og annað, sem þurfa þætti, og að þeir gætu
sjálfir borgað kennslu og meðgjöf fyrir mat og klæðnað. Það
voru því mikil vandkvæði á því fyrir Bjama að fá menn til
kennslu..}
Bjami Pálsson ritaði Gísla Magnússyni (biskupi
á Hólum 1755-1779) 21. ágúst 1760 og bað hann
að útvega sér lærisvein úr Norðurlandi. Biskup
svaraði og sagðist á vísitasíuferð yfir Vaðlaþing
hafa átt tal við „djákna M[onsieu]r. Jón Pjetursson
á Munkaþverárklaustri"2 og virðast þeir hafa ræðst
við áður, því biskup segir í bréfinu: „Vel merkti jeg
þá sem áður fyr, að hann hafði Inclination til að
læra nokkuð til gagns in re medicina .. ,,"2
Gísli biskup ritaði í öðru bréfi 11. júlí 1761
meðal annars: „Þegar jeg yfirvega qvalitates
studiosorum í stiptinu, þá veit jeg engan framar
til Medicinen genegen en djáknan Jón Pjetursson,
sem einnin er skikkanlegur karl og hagferðugur,
en blá-fátækur;.. ,"2
Jóni Péturssyni mun hins vegar ekki hafa litizt á
námskjörin, auk þess sem hann bar við heilsuleysi,
einkum bækluðum höndum af liðagigt. Er það
í samræmi við það sem síðar var haft eftir, að
Bjami landlæknir hafi sagt: „Jón djákni . . . hefir
bæði skarpleik og vilja, en guð betri hans bágu
hendur."3 Bjarni hélt áfram fortölum sínum og
loksins varð það úr að Jón réðst haustið 1762 til
vistar í Nesi við Seltjörn. Jón Pétursson stundaði
síðan læknisfræðinámið í tvo vetur, að því er
segir í Annál nítjándu aldar,3 en þá varð breyting
á högum hans og háttum, sem nú skal frá greint.
Flora Danica og Georg Christian Oeder
Arið 1752 kallaði Friðrik fimmti Danakonungur
til sín lækni sem upprunninn var í Bayern, Georg
Christian Oeder (1728-1791). Hann hafði stundað
nám í Göttingen og lokið þaðan doktorsprófi.
Oeder var skipaður konunglegur prófessor
í grasafræði í Kaupmannahöfn og var þetta í
fyrsta sinn að stofnaður var sérstakur kennslu-
stóll í fræðigreininni í konungsríkinu. Áður
hafði greinin verið hluti læknanámsins og kenn-
arar læknadeildar kennt grasafræði. Þannig var
því til dæmis varið þegar Kristján konungur
fjórði fól árið 1645 Simon Paulli (1603-1680),
prófessor í líffærafræði og skurðlækningum
við Kaupmannahafnarháskóla, að setja saman
urtabók á dönsku til gagns fyrir almenning.5 Flora
Danica kom út árið 1648 og er yfirlitsrit um villtar
jurtir í Danmörku og Noregi og um margar þeirra
er þess getið hver verkun þeirra var talin vera.
Oeder var falið að koma upp grasafræðistofn-
un, grasagarði og bókasafni um grasafræði.
Hann vildi einnig efla þekkinguna á öllum
villtum jurtum í konungsríkinu, hertogadæm-
unum og öðrum lendum konungs, og þess vegna
lagði hann árið 1753 til við hans hátign Friðrik
fimmta, að gefið yrði út fræðirit með myndum af
öllum villtum plöntum í danska ríkinu. Til þess
að gera verkið aðgengilegt sem flestum, skyldi
textinn vera bæði á dönsku og þýzku og einnig
var ráðgerð útgáfa á máli fræðimanna, latínunni.
I ritinu skyldi vera inngangur um grasafræðina,
nafnalisti yfir allar villtu plönturnar og lýsingar á
þeim, auk hagnýtrar grasafræði með fullkomnum
upplýsingum um alla gagnlega og skaðlega eigin-
leika plantnanna. Konungur féllst strax á tillöguna
og fól Oeder að sjá um verkið og gefa út textann
og myndirnar.
LÆKNAblaðið 2011/97 245