Læknablaðið - 15.05.2011, Síða 31

SAGA LÆKNISFRÆÐINNAR
Jón Pétursson læknir og ritverk hans II
Orn Bjarnason, heimilislæknir og fyrrum ritstjóri Læknablaðsins
Fyrri hluti þessarar
greinar birtist
i aprílblaðinu:
Læknablaðið 2011;
97: 245-7.
Grein þessi er að stofni
til erindi sem höfundur
flutti 20. febrúar 2010
í Þjóðarbókhlöðu á
málþingi Félags um
átjándu aldar fræða
undir yfirskriftinni:
Læknavisindi og
heilbrigðismál á 18. og
19. öld.
Þakkir
Dr. med. Henrik
R. Wulff, fyrrum
prófessor í klínískri
ákvarðanatöku og
heimspeki læknis-
fræðinnar við
Kaupmannahafnar-
háskóla, er þökkuð
öflun gagna sem ekki
var aðgangur að hér á
landi.
Lækningabókin og ritskoðun yfirvalda
Riti Jóns Péturssonar um iktsýkina12 fylgir formáli eftir
Jón Árnason, staðarhaldara á Hólum (dagsettur 23.
febrúar 1782), þar sem oeconomus Hoolensis getur þess,
að nú hafi Jón Pétursson
utan og innan lands reyndur að lærdómi og nákvæmni við
sjúka, samantekið eina lækningabók, er inniheldur útskýring á
almennustu sjúkdómunum, og ræður til innlendra meðala, og
þeirra sem minnstum dírleika fást kunna frá apóthekinu. Þessa
sína lækningabók mundi velnefndur Auctor af hendi láta til
þrykkingar, almenningi til nota, mundi ég og, í tilliti til sama, láta
bókina þrykkja, ef vissi ég hana svo útgengilega, að skaðlaus yrði,
og prentverkið væri undir minni hendi framvegis.
Árið eftir sótti Jón Pétursson um að lækningabók
hans yrði prentuð og í umsögn sinni til kanselísins í
Kaupmannahöfn 26. september 1783 sagði Hálfdán
stiftprófastur Einarsson að lækningabólcin myndi koma
að góðu gagni og ætti best við að hún yrði prentuð
á Hólum.4 Sá var hængur á að í júní 1783 hófust
Skaftáreldar og þeim fylgdu hörmungarnar miklu,
Móðuharðindin.
í bréfi til rentukammersins dagsettu 23. september
1785 segist Stefán amtmaður Þórarinsson hafa beðið Jón
Pétursson lækni um að þýða lækningabók sína eða láta
hann hafa handritið. Með fylgja uppköst, bréf frá Jóni
lækni Péturssyni til konungs og bréf frá Árna biskupi
Þórarinssyni.15
í bréfi Jóns Eiríkssonar (1728-1787) konferensráðs
til Áma Þórarinssonar (1741-1787) biskups á Hólum,
dagsettu 2. júní 1786, segir: „Illa var, að við eigi í fyrra
haust fengum translationina af lækningabók Jóns
Péturssonar. Svo hefði það mál nú verið refererað
kóngi. - Eldskrif hans eru hér undir censur ..."4 Þarna
var Jón Pétursson kominn í svipaða stöðu og síra Jón
Steingrímsson og frændunum skyldi refsað.
Um eldskrifin (Chirurgi Jon Petersens Afhandling
om Ildrögens kiendeligste Virkninger af Ildsprudningen
1783 saa vidt Norder-Island Angaaer), sem voru í
ritskoðun, fjallaði Magnús Stephensen (1762-1833) í bréfi
til rentukammersins í Kaupmannahöfn, dagsettu 24. Júní
1786.16
Jón Steffensen ritar athugasemd í próförk af Læknum n
íslnndi (1944), sem varðveitt er í sérsafni hans í þjóðdeild
Þjóðarbókhlöðu: „Jeg hef ljósrit af [bréfinu], en hef hvergi
rekist á þetta rit Jóns Péturssonar."
Líklega verður aldrei í ljós leitt hvað olli óvild
stjómvalda, en eitt er víst að útgáfan var stöðvuð og
þegar ekki varð úr því að Jón fengi lækningabók sína
prentaða notaði hann tvo fyrstu kapítulana í grein um
Orsakir til sjúkdóma á Islandi sem hann birti í Riti
Lærdómslistnfélngsins árið 189117 og árið 1794 birti hann í
sama riti grein Um líkamlega viðkvæmni.18
Erla Dóris Halldórsdóttir, sagnfræðingur og hjúkr-
unarfræðingur, sem er að kanna starfsferil Jóns Péturs-
sonar, hefir bent mér á gögn sem hún hefir nýlega
fundið:
1. Bréf dagsett 10. júlí 1795 (endurritað af Jóni
Sveinssyni landlækni). Þar segir Jón Pétursson frá því að
hann geti hvorki ferðast, skrifað né lesið vegna mikillar
sjóndepru. Segir hann að „þoka er æði mikil á því, aftur,
svolítið get lesið gleraugnalaust af góðum stíl, litla
stund, svo sem Guðspjall, þó fæ ég þá verk í það; aldrei
má ég lengi skrifa í rúmi." Segist hann jafnframt hafa
ásett sér ferð suður en þar sem hann „þori hvorki né þoli
sterkum vindi né sandfoki að mæta auga míns vegna,
jafnvel þótt nú sé það með betra móti" hafi hann hætt
við þá ferð.19
2. Bréf dagsett 7. júlí 1795 frá Jóni Sveinssyni
landlækni til Ólafs Stefánssonar stiftamtmanns, þar sem
hann tilkynnir honum að Jón Pétursson fjórðungslæknir
í Norðlendingafjórðungi hafi óskað eftir aðstoðarlækni
vegna sjóndepru sinnar og mælir með að Ari Arason
verði ráðinn. Ari hafði numið læknisfræði hjá Jóni
Sveinssyni frá sumri 1789 og tók próf hjá landlækni
1794. Hann var síðan aðstoðarlæknir í Nesi þar til
stiftamtmaður staðfesti 8. september 1795 að hann væri
skipaður aðstoðarlæknir Jóns Péturssonar.19
Þá hefir Erla Dóris vakið athygli mína á því að Ari
Arason hafi verið settur læknir í Norðlendingafjórðungi
18. júlí 1801. Jón Pétursson hefir því verið í veikindaleyfi
þegar hann fór í sína síðustu vitjun eins og nú skal greint
frá:
Haustið 1801 „hafði Magnús Stepensen jústizráð
verið mjög vanheill; sendi hann því norður að Viðvík til
Jóns [Péturssonar]. Brá hann við skjótt og reið suður, en
bað ferðamenn, er hann mætti á leiðinni, að bera kveðju
ekkjunni í Viðvík. Þá er hann kom að Reykholti, var
hann heill og hraustur um kveldið að því merkt varð,
en fannst örendur í rekkju sinni um morguninn eftir ..."3
hinn 9. október 1801. „Jón hafði ritað ráð þau er hann
ætlaði að hafa Magnúsi til heilsubótar og voru þau höfð
undir umsjá Hallgríms Bachmanns frá Bjarnarhöfn, því
hann var þá sóktur vestur og kom að liði."3
Hér hefði hæglega getað orðið endir þessarar
útgáfusögu, en sem betur fer tók málið heillavænlegri
stefnu.
Heiðruðu landsmenn
Á þessum orðum hefst ávarp Jóns Thorsteinsen land-
læknis, dagsett 26. júní 1829, sem birt var í Lækningnbók
fyrir nlmúgn þegar hún kom loksins út í Kaupmannahöfn
árið 1834. Landlæknir segir að Jón Pétursson hafi í bók
sinni um iktsýkina
LÆKNAblaðið 2011/97 31 1