Læknablaðið - 15.06.2013, Blaðsíða 40

UMFJÖLLUN O G GREINAR
Aðbúnaði víða ábótavant
og meðferð vanvirðandi
■ ■ ■ Hávar Sigurjónsson
Á ráðstefnu Háskólans í Reykjavík og
Rauða krossins um flóttamenn og pynd-
ingar sagði Pétur Hauksson geðlæknir
frá reynslu sinni af starfi í nefnd á veg-
um Evrópuráðsins sem hefur það hlut-
verk að fylgjast með hvort ómannúðleg
meðferð og/eða pyndingar eigi sér stað í
aðildarlöndum.
Pétur átti sæti í nefndinni fyrir Islands
hönd í tólf ár en einn nefndarmaður á sæti
í nefndinni frá hverju hinna 47 aðildarríkja
sem hafa lögfest Sáttmála um varnir gegn
pyndingum eða ómannlegri eða vanvirð-
andi meðferð eða refsingu, eins og hann
heitir fullu nafni. Það er því réttara að tala
um stofnun á vegum Evrópuráðsins fremur
en nefnd, en nefndin hefur aðsetur í Strass-
borg og hefur á að skipa fjölmennu starfs-
liði. Á hverju ári fara sendinefndir á vegum
nefndarinnar í skoðunarferðir til nokkurra
aðildarlanda, kynna sér aðbúnað á lög-
reglustöðvum, geðsjúkrahúsum, vistheim-
ilum, fangelsum, unglingaheimilum og
flóttamannabúðum, ræða við fólk sem þar
dvelur og skilar síðan skýrslu til stjórnvalda
um ástand og hvort reglur um mannúðlega
meðferð og aðbúnað séu brotnar.
Pyndingar, ómannúðleg og
vanvirðandi meðferð
„Tilgangurinn er að komast að því hvort
ómannúðleg meðferð eða pyndingar eiga
sér stað og nefndin hefur leyfi til að ræða
við fólk sem svipt hefur verið frelsi sínu án
viðveru eða afskipta starfsmanna viðkom-
andi stofnunar. Skýrslur nefndarinnar til
viðkomandi stjórnvalda eru trúnaðarmál
þar til stjórnvöld ákveða að birta þessar
upplýsingar. Öll ríkin hafa birt a.m.k. eina
skýrslu og sum leggja metnað sinn í að
birta skýrslurnar sem allra fyrst, en þó eru
nokkur sem þráast við og og vilja ekki að
sannleikurinn komi í ljós, birta helst ekki
skýrslur nefndarinnar og fara ekki að ráð-
leggingum um bættan aðbúnað og betri
meðferð."
Pétur segir að ómannúðleg meðferð og
pyndingar í Evrópulöndum séu sjaldnast
af þeim miðaldakennda toga sem fólk sér
gjarnan fyrir sér. „Oftar er um að ræða
slæma og ómannúðlega meðferð á fólki
sem svipt er frelsi sínu af ýmsum ástæð-
um. Þriðja grein mannréttindasáttmála
Evrópu bannar ekki einungis pyndingar
heldur alla ómannúðlega og vanvirðandi
meðferð á fólki. Hlutverk nefndarinnar
er að gæta þess að aðildarlöndin fari eftir
þessari grein sáttmálans. Frá þessari grein
sáttmálans eru engar undanþágur eða
undantekningar. Bannið er því algjört
en því miður verður að segjast að sendi-
nefndir nefndarinnar hafa nánast alls
staðar fundið eitthvað sem stangast á við
þessa grein, hvað varðar slæman aðbúnað
og vanvirðandi meðferð á fólki. Ég nefni
sem dæmi að á Norðurlöndunum tíðkast
enn að fjötra geðsjúkt fólk niður í rúmum
sínum dögum saman, jafnvel svo vikum
eða mánuðum skiptir. Þetta er klárt brot á
þriðju greininni og nefndin hefur ítrekað
gert mjög alvarlegar athugasemdir við
þessa valdbeitingu gagnvart sjúklingum
á geðdeildum. I Danmörku er nýlega búið
að samþykkja nýja geðheilbrigðislöggjöf
sem hefur það meginmarkmið að draga
úr nauðung á geðdeildum, en þrátt fyrir
það eru skýrar upplýsingar um að þetta
viðgangist enn í verulegum mæli og hefur
ekkert dregið úr því.
Þetta á reyndar ekki við um ísland þar
sem slíkt er bannað og hefur ekki tíðkast
en hluti skýringarinnar er fólginn í því
að hér eru geðsjúkir ekki sviptir sjálfræði
sínu jafn ótæpilega og á hinum Norður-
löndunum. Nauðungarinnlögn fylgir
gjarnan frekari nauðung. Reyndar eru
sjálfviljugir sjúklingar einnig fjötraðir, og
eru því í raun nauðugir viljugir. "
Getum horft til baka án þess að hneykslast
Annað dæmi frá fyrirmyndarríkinu Nor-
egi er að sögn Péturs aðbúnaður gæslu-
varðhaldsfanga. „Þeir eru vistaðir dögum
saman í klefum á lögreglustöðvum sem
gerðir eru fyrir 12 tíma hámarksvistun og
það er klárt brot á reglum um aðbúnað og
mannúðlega meðferð. "
Sendinefnd hefur nýlega gert úttekt á
ástandi þessara mála á íslandi og skilað
skýrslu sinni til íslenskra stjórnvalda. „Ég
tók ekki þátt í þeirri vinnu þar sem sú
regla gildir að nefndarmenn taka ekki
þátt í rannsókn á ástandi í sínu heima-
landi. íslensk stjórnvöld hafa ekki opin-
berað skýrsluna ennþá en ég geri ráð fyrir
að í henni séu athugasemdir um sitthvað
sem betur megi fara þó ástandið hér sé
allgott miðað við ýmis önnur Evrópulönd.
Ástandið er þó sýnu verst eftir þvi sem
austar í álfuna dregur og þar eru yfirvöld
líka tregust til úrbóta."
Hingað til íslands hefur sendinefnd
komið þrisvar sinnum á undanförnum
tveimur áratugum og segir Pétur að
langur tími milli heimsókna sé til marks
um að ástandið sé almennt talið tiltölu-
lega gott hérlendis. Sum lönd eru undir
árlegu eftirliti en Pétur nefnir að í fyrstu
heimsókn nefndarinnar hingað árið 1993
hafi aðbúnaður fanga og meðferð þeirra í
Síðumúlafangelsinu og Hegningarhúsinu
verið harðlega gagnrýnd. „Hið fyrrnefnda
var rifið í kjölfarið og nefndinni var lofað
nýju fangelsi sem átti að taka í notkun
1998. Það er pínlegt að nefndin þurfi nú
aftur að ítreka mikilvægi þess að standa
við loforðið."
Pétur segir nýlega umræðu um meðferð
og aðbúnað sakborninga í Guðmundar- og
Geirfinnsmálinu vera þarfa áminningu til
íslenskra yfirvalda um að stöðugt þurfi
að fylgjast með hvernig í pottinn sé búið.
„Hugsanlega eru atriði í nýjustu skýrslu
312 LÆKNAblaðið 2013/99