Þjóðlíf - 01.05.1987, Síða 48

INNLEND STJÓRNMÁL
EINAR KARLSSON
■ Tilraun Svavars Gestssonar til stjórnarmyndunar vinstri flokka í maí 1983.
og órólegar þriggja flokka stjórnir á sundur-
brotnum vinstri væng flokkakerfisins.
„Festa" var lykilorð flokksins í kosningabar-
áttunni.
Tilvísunin til Ítalíu er þó, ef grannt er
skoðað, ekki mjög trúverðug. Þrátt fyrir
stjórnarkreppur og stjórnarsviptingar þar í
landi hefur hægri flokkurinn, Kristilegir
demókratar, setið í öllum ríkisstjórnum á
Ítalíu frá stríðslokum og fram á þennan ára-
tug, er sósíalistinn Bettino Craxi tók við
stjórnartaumunum. Stjórnmálaskýrendur
hafa líka bent á að svo furðulegt sem það má
virðast, þá hafi fremur fámennur hópur
valdamanna í raun setið sem fastast í stærstu
valdapóstum stjórnkerfisins og í ríkisstjórn-
um langtímum saman. Þar hefur ríkt stöðug-
leiki þrátt fyrir tíð ríkisstjórnarskipti og
uppstokkanir að öðru leyti. Má líka geta
þess að Kristilegir demókratar hafa haft
álíka kjörfylgi í gegnum árin og Sjálfstæðis-
flokkurinn hér á landi eðá frá um 35% til
42% atkvæða.
Stjórnleysi? Allar samlíkingar af þessu
tagi við önnur lönd eru ákaflega varasamar.
Erfiðleikar í stjórnarfari á Ítalíu eiga sér
rætur í miklu rótgrónari andstæðum í þjóðfé-
laginu en þekkjast hér á landi. Þar eru sam-
vinnuþreifingar og átök í ríkisstjórnum jafn-
framt tilraunir til málamiðlana á milli stríð-
andi afla sem verða ekki heimfærðar upp á
íslenskar aðstæður. Kemur það m.a. fram í
því, að talsverður meirihluti allra sam-
steypuríkisstjórna á Ítalíu hefur innihaldið
fleiri flokka en nauðsynlegt er til að hver
stjórn hefði meirihluta á þinginu. Hér á
landi hefur það aðeins einu sinni gerst á
lýðveldistímanum að mynduð hefur verið
ríkisstjórn fleiri flokka en nauðsynlegt er til
að hún hefði meirihluta á Alþingi. Það var
ríkisstjórn Sjálfstæðisflokks, Framsóknar-
flokks og Alþýðuflokks, (Stefanía), á árun-
um 1947 til 1949, en þá höfðu Sjálfstæðis-
menn og Framsókn nægan þingstyrk til að
mynda stjórn einir þó svo að niðurstaðan
yrði þriggja flokka stjórn. Starfstími hennar
varð tæp 3 ár.
„Hrun“ íslenska flokkakerfisins og fjölg-
un flokka og sérframboða hefur líka gefið
sumum tilefni til að óttast að hér geti komið
upp svipað stjórnleysisástand og ríkti í
Frakklandi á tímum 4. lýðveldisins á árunum
frá 1946 til 1958. Margir stjórnmálaflokkar
og sundurleitir bitust um stjórnarstólana.
Enginn fékk þó meira en 28% atkvæða í
kosningum og allt tímabilið ríkti nær sam-
felld stjórnarkreppa. Alls voru myndaðar 25
ríkisstjórnir á þessu tólf ára tímabili og að-
eins tveir forsætisráðherrar af alls 15, náðu
að stýra stjórn sinni í heilt ár.
Aftur benda menn á að fráleitt sé að bera
ástandið hér á landi saman við Frakkland á
þessum tímum. Aðstæður þar voru allt aðrar
og alvarlegri en hér á landi. Auk þess séu
íslenskir stjórnmálaforingjar ábyrgari en svo
að þeir muni ekki ná saman starfshæfri ríkis-
stjórn með einhverjum ráðum. En það getur
tekið langan tíma og flóknar þreifingar á
milli flokkanna. fslendingar hafa þó all
nokkra reynslu af stjórnarkreppum.
Stjórnarkreppur. Lengsta tímabil sem
liðið hefur frá því að ríkisstjórn sagði af sér
þar til að ný var mynduð á lýðveldistímanum
öllum var árið 1956 en þá tók stjórnarmynd-
un um fjóra mánuði og leiddi af sér myndun
vinstri stjórnar Hermanns Jónassonar. Ný-
sköpunarstjórnin 1944 spratt upp eftir tæp-
lega fjögurra mánaða stjórnarmynd-
unarviðræður, ríkisstjórn Geirs Hallgríms-
sonar 1974 var mynduð eftir tæplega tveggja
mánaða þreifingar, vinstri stjórnin 1978 eftir
rúmlega tvo mánuði og hin sögufræga ríkis-
stjórn Gunnars Thoroddsen fæddist eftir
álíka langan óvissutíma. Nú eru hins vegar
valdahlutföll á Alþingi slík að búast má við
langri stjórnarkreppu. Niðurstaðan gæti orð-
ið önnur en dæmi eru fyrir í íslenskum
stjórnmálum til þessa; fjögurraflokka
breiðfylking er hugsanleg eða jafnvel minni-
hlutastjórn, sem væri þó ólík þeim minni-
hlutastjórnum sem hér hafa setið að því leyti
að hún gæti komið fram málum og stjórnað
um hríð vegna sundurlyndis stjórnarand-
stöðunnar. Slíkar minnihlutastjórnir hafa oft
náð verulegum árangri í nokkrum ríkjum
erlendis, svo sem stjórn Verkamannaflokks-
ins í Noregi sýnir þessa dagana undir forystu
Gro Harlem Brundtland. Verkamanna-
flokkurinn hefur 40.8% atkvæða á bak við
sig, en þrátt fyrir minnihlutaaðstöðuna hefur
hann heldur aukið hróður sinn meðal
norskra kjósenda andspænis sundurlausum
armi borgaraflokkanna.
Skiptir fjöldi flokka í ríkisstjórn öllu máli
um það hversu stöðug og starfshæf hún getur
orðið, eins og forystumenn Framsóknar og
Sjálfstæðisflokks héldu fram í kosningabar-
áttunni? Viðreisnarstjórn Sjálfstæðisflokks-
ins og Alþýðuflokksins var óvenju lífsseig og
sat í alls ellefu ár. Sé henni hins vegar sleppt
úr útreikningunum kemur í ljós að meðal-
starfsævi tveggja flokka ríkisstjórna hér á
landi síðastliðin 60 ár er rétt um þrjú ár.
Meðallíftími þriggja flokka stjórna er rúm-
lega tvö ár. Hér munar ekki eins miklu og
látið hefur verið að liggja í umræðum undan-
farið.
Reynsla annarra þjóða. í vestrænum
lýðræðisríkjum eru þær ríkisstjórnir greini-
lega stöðugastar sem eru aðeins myndaðar
af einum stjórnmálaflokki, í hinum svoköll-
uðu „tveggja flokka ríkjum". Dæmi: Bret-
land og Nýja Sjáland og stjórn jafnaðar-
mannaflokkanna í Skandinavíu um langa
hríð fram á 8. áratuginn. Meðallíftími allra
eins flokks ríkisstjórna, sem hafa meirihluta
á þingi í vestrænum lýðræðisríkjum frá
stríðslokum og fram á 9. áratuginn, hefur
verið reiknaður og er rúmlega sex ár. Starfs-
ævi samsteypuríkisstjórna í lýðræðisríkjun-
um er hins vegar að meðaltali um þrjú ár.
Tveggja flokka ríkisstjórnir lifa yfirleitt
lengst eða rúmlega þrjú ár, þriggja flokka
samsteypur um þrjú ár og fjögurra flokka
samsteypur rúmlega tvö ár.
Það er fyrst þegar fleiri en fjórir flokkar
eru að kljást um stjórnarsamstarf að ríkis-
stjórnasviptingar verða verulega tíðar.
Dæmi: Holland, Frakkland á tímum 4. lýð-
veldisins, Ítalía, Finnland, ísrael.
Látlaus málamiölun. Með minnkandi
flokkshollustu og meiri sveiflum í kosning- 1
um í ríkjum V-Evrópu hafa sprottið upp nýir
flokkar og telja margir að nú sé liðinn sá tími
að stórir stjórnmálaflokkar á borð við jafn-
aðarflokkana á Norðurlöndunum, geti vænst
þess að halda um stjórnvölinn árum saman
án þess að falla fyrir stjórnarandstöðunni-
Mið- og hægriflokkarnir á Norðurlöndunum
hafa fengið fleiri tækifæri til samsteypu-
myndunar og æ oftar hafa jafnaðarflokkarn-
ir þurft að stjórna í minnihíutaaðstöðu, t.d. í
Noregi mestan hluta síðasta áratug. f Dan-
mörku hafa alls sjö minnihlutaríkisstjórnir
sósíaldemókrata eða borgaraflokkanna
skipst á völdum frá 1971. f „tveggja flokka
48