Þjóðlíf - 01.05.1987, Blaðsíða 80

L I S T I R
Andrew Warhol er allur
og Campbell‘s kaupir íslenskan kúfisk
ÞEGAR MIKILMENNI hrökkva uppaf
eru þau metin til stiga á verðlaunapöllum
heimssögunnar. Andy Warhol er þekktasti
ameríski listamaður eftirstríðsáranna og
honum eru eignaðar nokkrar byltingar af
samtíðarmönnum sínum. Ég hef tekið að
mér það yfirlætisfulla hlutverk að meta War-
hol til stiga og er niðurstaða mín þessi:
Warhol var múrbrjótur, en aðallega vegna
þess að hann hafði lag á að láta aðra brjóta
fyrir sig.
Walter Benjamín, einn merkasti kúltúr-
skríbent aldarinnar, skrifaði grein um listina
á tímum fjöldaframleiðslu og velti þar m.a.
fyrir sér hvort nokkur munur væri á upphaf-
lega listaverkinu og fjöldaframleiddum
eftirlíkingum af því — að því gefnu að eft-
irlíking væri jöfn að gæðum. . Benjamín
komst að þeirri niðurstöðu að eftirlíkingin
hefði ekki þá áru sköpunarinnar sem upp-
haflega verkið hefði.
Andy Warhol, sem var hvað starfsamastur
á sjöunda áratugnum í New York, lagði sig í
líma við að gera verk sín þannig úr garði að
áran væri ekki með nokkru móti að þvælast
fyrir. Hann valdi sér tækni og aðferðir sem
auðveldar voru í notkun, eða réttara: hægt
var að nota auðveldlega; silkiþrykk, polaro-
id-myndavélar og kvikmyndavélina. Sömu
reglur giltu um myndefni hans fyrstu árin,
hann fékkst við það sem hendi var næst:
hápunkta fjölmiðlafársins þar sem enginn
greinarmunur var gerður á bflslysum, andliti
Elísabetar Taylor, fréttamynd af aftöku í
rafmagnsstól og Campbell’s-súpudósum.
Myndefnið var fyrir augum allra og sérhver
samstarfsmanna hans gat þrykkt ekta War-
hol. Kaupandanum var ekki gefin nein
trygging. Fyrir þetta varð Warhol fyrst
frægur.
Þær vindmyllur sem Warhol slóst við í
listaheimi New York-borgar snúast ekki af
sama afli lengur. Hámenningin er ekki jafn
ósættanleg því sem þá var kallað lág-
menning.
í myndlistarheimi háborgarinnar var af-
straktið mál málanna um 1960. Þegar litið er
til baka er gaman að sjá hvað fullorðið fólk
gat verið að velta sér upp úr í fullri alvöru.
Menn fóru í hár saman út af túlkun á áferð
tvívíðs flatar afstraktsmálverksins. Færð
voru rök fyrir því að óhlutbundin list væri
æðri en natúralískar eftirmyndir af umhverf-
inu vegna þess að hún væri hrein sköpun,
hápunktur skapandi starfs án allrar óþarfa
tilvísunar, — ónáttúran uppmáluð.
Það var í þessu umhverfi „hreinnar óhlut-
bundinnar listar" sem Warhol og popplistin
varð til. í stað þess að berjast við tvívíðan
flöt blindrammans fóru þeir að „endur-
spegla" eigið umhverfi með því að afmynda
það á hráan og einfaldan hátt, taka hvers-
dagslega hluti og vekja athygli á þeim, t.d.
með því að stækka þá upp. Jasper Johns
málaði ameríska fánann, gerði eftirlíkingar
af bjórdósum úr bronsi, Roy Lichenstein
sótti efni sitt í teiknimyndasögur og Cleas
Oldenburg gerði risaeftirlíkingar af al-
gengum heimilistækjum eins og varalitum,
hamborgurum og innstungum (oft með
skondnum erótískum tilvísunum). Warhol
gerði silkiþrykkafsteypur af því sem hann
nennti að komast í tæri við.
Warhol tók myndir úr umhverfi sínu og
endurprentaði. Hann gerði það illa og
tryggði að listaverkið væri alltaf lélegra en
fyrirmyndin, sem að öllu jöfnu var einhver
fjöldaframleidd vara. Þrátt fyrir það gerði
popplistaverkið (fremur en popplistamaður-
inn) tilkall til að vera metið með mælikvörð-
um hámenningarinnar, eða innan ramma
listasögunnar, og að það væri farið með það
sem slíkt, sýnt í galleríum o.s.frv. Þetta
tókst.
Tillegg popplistamannanna var að koma
nútímanum aftur inn í sýningarsalina. Það
umhverfi sem þeir lifðu í, stórborgin, var í
raun svo óhlutbundin að það mátti allt eins
gera tvívíð verk úr því beint eins og að
listamaðurinn væri í sífellu að berjast við
eigin hugarfóstur.
Warhol var listamaður á tímum fjölda-
framleiðslu. Það var yfirlýst stefna hjá hon-
um að afmá öll verksummerki þeirrar sam-
tengingar sem nútímalistin byggir á: tengslin
milli þess sem skapar og sköpunarverksins.
Gera sjálfan sig að vél, þó ekki að nafn-
lausum fjöldaframleiðanda, heldur þvert á
móti; gera sjálfan sig að ódauðlegu lista-
verki. Hann stofnaði verksmiðju, The Fact-
ory. Sem forstöðumaður smiðju sinnar gerð-
ist hann slíkur fjölmiðlaprins að hann gaf
hollívúddstjörnunum ekkert eftir. Hann
þurfti ekkert að framleiða sjálfur, bara vera
og skrifa undir. Warhol var ekki lengur
framleiðandi heldur fjölmiðill og sjálfur orð-
inn listaverk. Þeim mun minna sem hann
gerði þeim mun áhrifameiri varð hann og
peningarnir streymdu inn.
Ef mælikvarðinn á áhrif Warhols væru
galleríveggir nútímalistasafna væri hann
ekki sérlega hátt skrifaður, enda voru verk
hans fremur einhæf undir það síðasta. Mikil-
vægi Warhols er utan listasafnanna. Hann
var það sem í öðru samhengi er kallað frum-
kvöðull, Edison skapandi lista.
Litið er á Edison sem hinn dæmigerða upp-
finningamann, Skaparann mikla. Sú mynd er
þó ekki rétt því helsta afrek Edison var að
koma á hópsamstarfi hugvitsmanna, sérfræð-
inga og kaupsýslara. Hópar hans gengu skipu-
lega til verks og hönnuðu þá hluti sem í sjón-
máli voru á þeim tíma. Warhol lék í vissum
skilningi svipað hlutverk fyrir skapandi list sjö-
unda áratugarins. Hann veitti fólki tækifæri til
að reyna sig, en ekki sem strangur umboðs-
maður heldur með því að veita því aðstöðu og
stimpla verk þess.
Þó væri full mikið að sjá fyrir sér listamanna-
gengi Warhols í hvítsloppuðum vinnuhópum
eins og sérfræðinga Edisons. Fremur væri hægt
að finna hliðstæðu í persónugalleríi Fellinis.
Warhol bjó ekki til sinn eigin heim, heldur
gerði hann neðanjarðarheim New Yorkborgar
að sínum. Á meðan samlistamenn hans voru
margir hverjir að berjast við að ná fullkominni
óhlutbindingu kafaði Warhol niður í und-
irheima eplisins með kvikmyndavél sína og
segulband. Hann lét tæknina ekki þvælast fyrir
sér: „lýsingin er léleg, tökurnar slappar og
útkoman er eftir því, en fólkið er frábært".
Honum tókst - með því að gera sem allra
minnst sjálfur - að veita okkur innsýn í magn-
aðasta suðupott heimsins. Styrkur hans fólst í
algeru fordómaleysi, eða kaldlyndi hins vél-
ræna gœgjara - sem myndavélin er ef hún er
látin keyra óhindruð.
Fyrstu myndir hans voru tilraunastarfsemi af
einföldustu gerð; tökur af Empire State-bygg-
ingunni þar sem vélin er látin standa óhreyfð
og taka með vissu millibili. Hann tók slatta af
svona myndum, af kossi, samförum, hár-
greiðslu o.s.frv. Síðan komu neðanjarðar-
myndirnar þar sem hann tók fyrir alla þætti
utangarðslífsins og skráði beint. Hér er líklega
að finna merkilegustu stúdíur á frústrasjónum
vestrænnar menningar sem gerðar hafa verið.
Frægasta mynd þessa tímabils er Chelsea Girls.
Chelsea hótelið í New York var miðpunktur
neðanjarðarlífsins. Þar ægði öllu saman: von-
lausu sveitafólki sem ætlaði að meika það í
stórborginni, fólki sem ætlaði en féll, geðsjúkl-
ingum, dópistum og heimsfrægum rokkstjörn-
um. Kynlífsflóran var slík að aids-vírusinn
hefði vart getað fundið betri veislustað ef hann
hefði verið vaknaður til lífsins.
Warhol og samstarfsmenn tóku nokkra
blómlega einstaklinga og stilltu þeim fyrir
framan vélina og sögðu þeim hvað spólan væri
margar mínútur og sögðu þeim að nú væri
tækifærið. Myndin var sextán tíma löng, en
yfirleitt sýnd með tveimur vélum í einu á átta
tímum, en þriggja tíma útgáfa af henni er kúlt-
mynd enn þann dag í dag. Þegar á leið tók
leikstjóri Warhols, Paul Morresey, æ meira
völdin og fór að gera ódýrar leiknar myndir þar
sem sömu frústrasjónirnar voru matreiddar á
stílfærðari og tæknilega öflugri hátt. Hér má
nefna Flesh, Trash og Heat. Síðustu myndirnar
sem Warhol skrifaði sig fyrir voru svo farsar
sóttir beint í smiðju hollívúdd, Frankenstein og
Drakúla. Sú fyrrnefnda var meira að segja gerð
í þrívídd þannig að smiðjumenn Warhols voru
hættir að gefa vesturstrandarmógúlunum eftir
hvað tæknina varðaði.
Myndir Warhols, um 80 talsins, eru ómetan-
legar heimildir um samtíma okkar, en hann
kom líka á framfæri áhrifamestu rokkhljóm-
sveit síðari tíma, The Velvet Underground■
Hann ásamt þeim Lou Reed og John Gale eru
með réttu titlaðir afar pönksins.
Warhol varð frægur fyrir að ganga fram a*
fólki og fyrsta áratug heimsfrægðar sinnar tókst
honum aðdáunarlega vel upp. Svo vel
80